A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

Temir oksididan  temirning qctytarilishi.  PoMatda  kislorod  boMishi 
uning mexanik va texnologik xossalariga putur yetkazadi.  Shu  sababli 
poMat ishlab chiqarish jarayonida undagi temir oksididan Fe ni  ajratish 
muhim  davr  hisoblanadi.  Fe  ni  ajratish  maqsadida  temirga  nisbatan 
kislorodga  yaqinroq  boMgan  birikmalar  va  alumin  boMaklari  yoki 
ularning kukunlari vannaga maMum miqdorda kiritiladi. Natijada hosil 
boMayotgan  oksidlar  osongina  birikma  hosil  qilib  shlakka  o ‘tadi. 
Temir  oksididan  temimi  qaytarish  jarayonni  toMa  qaytarilgan, 
qaytarilmagan va chala qaytarilgan xillarga ajratiladi.
PoMat  olishda  asosan  konvertor,  marten  yoki  elektr  pechlaridan 
foydalaniladi.
Bu pechlar maMum  afzallik va kamchiliklarga ega.
Bessemer  konvertori  nok  shaklidagi  qurilma  boMib,  ichki 
devorlari  o ‘tga chidamli  materiallar va sirti  poMat  list bilan  qoplanadi. 
Qurilmaning  o‘rtasi  ikkita  sapfadan  iborat  metall  halqa  bilan  o‘raladi 
(7.2-rasm).  Sapfa  (3)  ning  ichi  g‘ovak.  Sapfalar  poydevorga  o‘matil- 
gan ustunlar (
6
) ga tayanadi.  Qurilma tubida diametri  15  mmli teshiklar
119

---

bo‘lib,  havo  qutisi  (1) bilan tutashgan.  Sapfa (3)  ga gidravlik porshen 
bilan  bog‘langan  shestemya  (4)  o‘matilgan.  Gidravlik  porshen 
harakatga  kelganda konvertor tishli  reyka  (5)  va  shestemya  (4)  orqali 
o ‘z o‘qi atrofida aylanadi.
Konvertomi  ishga  tushirayotganda  yotiq  (gorizontal)  holatga 
keltirilib,  unga  suyuq  cho‘yan  quyiladi.  Keyin  past  bosimda  havo 
haydaladi.  Havo  kanallari  suyuq  cho‘yan  bilan  bekilib  qolishini 
bartaraf  etish  maqsadida  konvertor  tik  (vertikal)  holatga  asta-sekin 
keltiriladi.
Konvertomi  tik holatga  keltirish  mobaynida  havo  bosimi  2,5  atm 
oshirib  boriladi.  Bu  vaqtda  suyuq  cho‘yan  shiddat  bilan  oksidlana 
boshlaydi:
2Fe + 0 2 = 2FeO + Q kkal 
Si + 0 2 = S i0 2 + Q kkal 
2Mn + 0 2 = 2MnO + Q kkal 
Si + 2FeO = S i0 2 + 2Fe + Q kkal 
Mn + FeO = MnO + Fe + Q kkal 
Oksidlar o‘zaro birikib  silikat tarzida shlak hosil qiladi:
MnO + S i0 2 = Mn  S i0 2 
FeO + S i0 2 = FeO S i0 2