A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

Xomaki  misni  tozalash  (rafinlash).  Agar  xomaki  misning 
tarkibida juda oz miqdorda Au,  Ag kabi  nodir metallar mavjud  b o isa  
hamda  olinadigan  metalldan  bekorchi  qo‘shimchalar  miqdoriga  u 
qadar  katta  talab  qo‘yilmasa,  alangali  pechda  havo  haydash  y o ii 
orqali mis tozalanadi.
76

---

Misni  elektrolitik  tozaiash.  Bu  usulda juda toza  mis  olish  bilan 
birga uning tarkibidagi nodir metallar ham ajratiladi.  Bu jarayon  ichki 
devori  maxsus  elektrolit  quyilgan  qo‘rg‘oshin  list yoki  viniplast bilan 
qoplangan yog‘och yoxud beton vannalarda olib boriladi.
Mis  qotishm alari.  Misning  rux,  qalay,  qo‘rg‘oshin,  temir, 
marganes  va  boshqa  elementlar  bilan  hosil  qilgan  birikmalari  mis 
qotishmalari  deyiladi.  Mis  qotishmalari  yuqori  mexanik  hamda 
texnologik  xossalarga  ega  hamda  korroziyabardosh,  yeyilishga 
chidamlidir.  Shu bois ulardan sanoatda keng miqyosda foydalaniladi.
L atunlar.  Latunlar  gruppasi  deb  mis  bilan  ruxdan  iborat  qotish­
malarga  aytiladi.  Ba’zan  bunday  latun  (qotishma)lami jezlar deb  ham 
yuritiladi. Texnik latunlar tarkibida rux miqdori 48— 50%  ga yetadi.
GOST  15527-70  bo‘yicha  mis-ruxli  latunlaming  olti  navi 
(markasi)  mavjud-  JI96,  J190,  J185,  J180,  J170,  JI
6 8
,  JI62.  Bunday 
markalashning  ma’nosi  shundaki,  JI  harfi  latunlar  va  qotishmaning 
nomini  bildirsa,  raqamlar  qotishma  tarkibidagi  mis  miqdorini 
bildiradi.  Maxsus  (murakkab)  latunli  qotishmalar,  ya’ni  mis  bilan 
ruxdan  boshqa  elementlar  (legirlovchi  sifatida)  qo‘shilgan  bo‘lsa,  u 
holda  tegishli  elementlami  bildiruvchi  harflar  va  tegishli  raqamlar 
bilan  markalanadi.  Masalan,  J1C  74-3,  JIO  70-  I,  JIAH  59-3-2,  ЛМц 
58-2  va hokazo.  Markalardagi  birinchi  raqam  misning,  undan  keyingi 
sonlar  esa  tegishli  elementlaming  %  hisobidagi  o‘rtacha  miqdorini 
koisatadi.
Latunlarga  qo‘shiladigan  asosiy  legirlovchi  elementlar  mscha 
nomlarining birinchi harflari  bo‘yicha ifodalanadi;  qalay—O, rux—Ц, 
qo‘rg‘oshin— C,  temir—  Ж,  marganes— Мц,  nikel— H,  kremniy— K, 
aluminiy—A va hokazo. Masalan, maxsus latun qotishmalaridan ЛМц 
58— 2 navdagi (markadagi) Mn marganesni,  58 raqami mis miqdorini, 
2
  esa marganes miqdorini  bildiradi, qolgani (umumiysi 
1 0 0
%  bo‘lishi 
kerak), ya’ni 40 foiz rux bo‘ladi.
Latun  markasining  oxirida Л  harfi  bo‘Isa,  uning  quymabop  latun 
ekaniigini  bildiradi,  masalan,  ЛК  80-ЗЛ,  ЛАЖ  60-1-1  va  hokazo. 
Markasining  oxirida  Л  harfi  boim agan  latunlar  deformatsiyabop 
latunlardir.
Quymabop  latunlardan  sanitariya-texnik  sistemalar  uchun  turli 
armaturalar,  kranlar,  aralashtirgichlar,  podshipnik  vtulkalari,  korrozi­
yabardosh detal va boshqalar quyiladi.
77

---