A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

9.5.  M etallam i bolg‘alash
Qizdirilgan  metallni  bolg‘a  muhrasining  zarbi  yoki  press 
muhrasining  bosim  kuchi  ta ’sirida  zarur  shaklga  keltirish  jarayoni 
bolg'alash  deb  ataladi.  Bolg‘alash  natijasida  olingan  buyum pokovka 
deyiladi.  Bolg‘alashda  metall  (qotishma)  muhralar  orasidagi  bo‘sh 
joylarga  o ‘tadi.  Quyma  metall  bolg‘alanganda  metallning  dendrit 
tuzilishi (strukturasi) tola-tola tuzilishga aylanadi,  prokatlangan metall 
bolg‘alanganda  esa  metallning  tola-tola  tuzilishi  bir  qadar  yaxshi- 
lanadi.  Demak,  bolg‘alashda metallning mexanik xossalari  ortadi.
Bolg‘alashda  metall  strukturasi  va  xossalarining  o ‘zgarishi  shu 
metallning  bolg‘alanishdan  oldingi  strukturasi  va  xossalariga  hamda 
bolg‘alanish  darajasiga  bog‘liq.  Bolg‘alanish  darajasi  esa  siqilish 
koeffitsiyenti  bilan  ifodalanadi:  n  =  Fi  / F2  bunda:  F t  -   pokovkaning 
bolg‘alashdan  oldingi  ko‘ndalang  kesimi  yuzi,  F2  -pokovkaning 
bolg‘alashdan  keyingi  ko‘ndalang  kesim  yuzi  bo‘lib,  cho‘ktirishda 
F]>F2 cho‘zishda esa F
i
Muhim  pokovkalar  uchun  bolg‘alanish  koeffitsiyenti  3  dan  5  ga­
cha  va  ba’zan  undan  ortiq  bo‘ladi.  Bolg'alash  yo‘li  bilan  xilma-xil 
shakl  va  o‘lchamli,  bir  necha yuz  grammdan  350  t  gacha,  ba’zan  esa 
undan og‘ir pokovkalar tayyorlanadi.
150

---

Odatda,  turli  metall  yoki  qotishmalar  qo‘lda  va  mashinalarda 
bolg‘alanishi  mumkin.  Dastaki  (qo‘lda)  bolg‘alash  usulidan,  asosan, 
ta’mirlash  ishlarida  va  mayda  pokovkalar tayyorlashda  foydalaniladi. 
Mashinalarda  bolg'alash  usuli  ko‘plab  pokovkalar  ishlab  chiqarishda 
va og‘ir pokovkalar olishda qo‘llaniladi.
Metallami  (tanavorlami)  dastaki  bolg'alashda  ishlatiladigan 
asosiy  asboblarga  bolg‘a  (bosqon),  sandon,  ombur,  silliqlagich, 
qisqich, podboyka, zubilo va hokazolar kiradi.
Asosiy  uskunalarga  bolg‘a,  turli  bolg‘achalar  va  presslar  kirsa, 
yordamchi  uskunalarga  qaychilar,  qizdirish  pechlari,  tanavomi  bol- 
g‘alashga  uzatuvchi  va  ko‘maklashuvchi  kranlar,  siljitkichlar,  mani­
pulator va boshqalar kiradi.  Erkin  bolg'alash jarayoni  quyidagi  asosiy 
operatsiyalarni o ‘z ichiga oladi: