A. V. Mavlonov

5-bob. Neft- gaz konlarining zahiralari va ularning energetik sharoitlari
5.1. Neft-gaz konlari zahiralari
Neft va gaz (kondensat) zahiralari haqida tushuncha
Neft va gaz (kondensat) konlarining zahiralari deb, ular bag’rida mavjud bg’lgan uglevodorodlarga aytiladi. Zahiralar kon bg’yicha hamda alohida qatlam yoki konlarning bir qismi bg’yicha hisoblanishi mumkin. Undan tashqari ma’lum bir regionning ham zahiralarini hisoblash mumkin. Zahiralari hisoblanayotgan ob’ekt hisob ob’ekti deb yuritiladi.

Neft-gaz zahiralarini aniq bilish va chamalash xalq xg’jaligiga molik bg’lgan katta vazifadir. SHu sababdan ularning miqdorini bilish va chamalash maqsadlarida Davlat zahira komissiyasi (DZK) g’zining maxsus qg’llanmalarini joriy qilgan va shunga qarab ularning miqdori hisoblanadi. Qg’llanmalarda zahiralar-ning turkumlash jarayonlarining aniq kg’rsatmalari berilgandir. Bu ishlar hammasi davlat tomonidan jiddiy hisob va nazorat ostida olib boriladi.

Zahiralarni turkumlash konlarning g’rganilish darajasiga qarab hamda ularni sanoat miqyosida ishga solish imkoniyatiga qarab belgilanadi.

Zahiralarni muayyan turkumga mansub qilish uchun uning geologik tuzilishi va g’rganilgan darajasiga qaraladi. SHuning uchun zahira turkumlarga mansublik uyumning holatini g’rganishda ma’lumotlarning miqdor va sifat kg’rsatkichlarida mavjud muayyan aniqlikka qarab belgilanadi.

Zahiralarni turkumlashda qg’llanma bg’yicha A,V,S₁ va S₂ turkumlaridan foydalaniladi. Turkumlashning asosiy qoidalari va zahiralarnni hisoblash usullarning hamma tavsilotlari "Neft-gaz zahiralarini hisoblash va uning boyliklarini baholash" nomli maxsus kursda chuqur g’rganiladi.

SHu kunlarda zahiralarni hisoblashda hisoblash formulalari tarkibiga kiruvchi kg’rsatkichlarni baholash va aniqlashda kompyuterlarning qg’llanishi maqsadga muvofiq bg’lib mumkin bg’lgan cheklanishlarni kamayishiga imkon beradi. Zahiralarni hisoblash tajribasi aniqroq ma’lumotlarni tanlash, birlamchi materiallarni qayta ishlash jarayonida osonroq usullaridan foydalanishni taqozo etadi.

Zahiralarning aniqlik darajasi faqatgina ish jarayonining natijasi uchungina emas, bazi gidrodinamik va iqtisodiy hisoblar uchun ham zarurdir. Masalan, zahira-larning hisoblashdagi yanglishish uning tannarxiga qanday ta’sir qilishini quyidagi misolda aniq kg’rish mumkin:
m₃ % 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60

m_g % 4 8 12 15 18 21 24 26 28 30 33 34

Bu erda m₃ - zahiralarni hisoblashdagi xatolik;

m_g - olinishi lozim bg’lgan nefttannarxi.

Solishtirishdan kg’rinib turibdiki, zahiralarni hisoblashdagi xatolik uni qazib chiqarishdagi tannarxiga anchagina ta’sir kg’rsatar ekan.

Zahiralarni hisoblashning aniqligini baholash quyidagilarni aniqlash imkonini beradi: 1) uyumning geologik tuzilishini g’rganish darajasini tg’g’ri baholash imkoni; 2) zahiralarning miqdoriy holatini bilish uchun qg’shimcha ma’lumotlar olish imkoni; 3) zahiralarni hisoblash vaqtida mavjud bg’lishi mumkin bg’lgan xatolardan qutilish yg’llarini aniqlash imkoni; 4) zahiralarning aniqligini oshirish maqsadida qazilishi lozim bg’lgan quduqlarni kg’rsatish va ulardagi tadqiqot-larni chamalash imkoni; 5) qazib chiqarish jarayonini olib borish vaqtidagi geologik tadqiqotlarning tg’laligi va tg’g’riligini ta’minlash imkoni.

Hozirgi mavjud qg’llanmaga binoan neft va gaz konlarining zahiralari g’zining xalq xg’jaligiga ahamiyati jihatidan ikki guruhga bg’linadi: balans zahiralari va balansdan tashqari zahiralar. Balans zahiralari fan, texnika va texnologayaning hamda iqtisodiyotning xozirgi rivojlanish darajasida ishlati-lishi mumkin bg’lgan zahiralardir. Demak, hozir ularni ishlatish iqtisodiy tomondan ham maqsadga muvofiq va foydalidir. Balansdan tashqari zahira hozirgi kun fani, texnikasi, texnologiyasi va iqtisodiyoti nuqtai nazaridan ishlatilishi maqsadga muvofiq emas, yoki ularni er bag’ridan hozircha yuzaga chiqarib bg’lmaydi. Kelajakda esa ularni ishlatish imkoni tug’iliish mumkin.

SHuni aniq tasavvur qilishimiz lozimki, balans zahiralari er ostidagi neft, gaz va kondensatning miqdorini kg’rsatadi. Hozirgi sharoitimizda biz g’sha zahiralarining qanday qismini er yuzasiga chiqara olamiz, degan savol tabiiydir. SHu tufayli qazib chiqarilishi mumkin bg’lgan zahira tushunchasi mavjud. Ma’lumki, er bag’ridan mahsulot olinayotgan vaqtda uning ma’lum qismi er bag’rida qoadi. Gazlarning olinishi mumkin bg’lgan zahiralari neftga nisbatan anchagina yuqori.

Demak, er bag’ridan olinishi mumkin bg’lgan zahira balans zahiraning bir qismidir:
V_omz=V_b* ,

bu erda: V_b - balans zahiralari, mln. t.;

V_omz - olinishi mumkin bg’lgan zahira, mln. t;

- neft beruvchanlik koeffitsienti.

Dastlabki va joriy zahiralar tg’g’risida ham tushunchalar mavjud. Dastlabki balans zahiralari u qatlamdan hali olinmagan zahira bg’lib, koning umumiy zahirasini kg’rsatadi. Joriy zahira esa xuddi shu kungi qatlamda qolgan zahiradir. Agar joriy zahiraga kondan ochilgan shu kungacha neft miqdorini qg’shilsa yana dastlabki zahiraga ega bg’lamiz. Ba’zan joriy zahirani qoldiq zahira (hozirgi kunda er bag’rida qolgan zahira degan ma’noda) ham deyiladi. Qoldiq zahirani chamalash – uni qanday usullar bilan er bag’ridan kg’proq chiqarib olish uchun mavjud imkoniyatlarni, ishga solish va g’ylab kg’rish imkonini beradi hamda konning neft beruvchanlik qobiliyatini oshirish yg’llarini qidirishga asos bg’ladi.

Topilgan konlarning xalq xg’jaligidagi g’rnini baholash shu borada qilingan ishlarning natijasini umumlashtirish va geologiya razvedka ishlarini bir davrini yakunlash zahiralarni hisoblash bilan tugallanadi. SHu bilan bir qatorda zahiralarni hisoblash konni qazib chiqarishni boshlashga tayyorgarlikning dastlabki davridir. Lekin konni sanoat miqyosida ishga tushirish uchun uning zahiralarini bilish kifoya qilmaydi, shuning uchun kon qidirish ishlari uni razvedka qilish va g’rganish bilan hamda ketma-ket qazib chiqarish ishlariga g’tish bilan davom ettiriladi. Bunda ba’zi bir regional sistemadagi vazifalarni g’rganish vazifasidan undan kichikroq kg’lam-dagi sistemalarni g’rganishga g’tiladi. Bunda zahiralar qandaydir uglevodorodlarning bir miqdori sifatida tasavur qilinmay, ular qaysi qatlamlarda joylashgan, ularning g’ovakligi, g’tkazuvchanligi, neftga shimilganlik darajasi, qatlamning qalinligi uning maydoni qandayli-gini bilishga qaratilgan bg’ladn va shuning natijasiga qarab ularni qazib chiqarish ishlari rejalashtiriladi.

Neft-gaz zahiralari uyumning ichki tuzilishi bilan bog’liqdir, shuning uchun ham qazib chiqarish jarayonining sharoitlari va uni tg’g’ri olib borilishi uyum ichki tuzilishini juda yaxshi g’rganilishiga bog’liq va uning tg’g’ri ochilishini hamda puxta g’rganishni taqozo etadi.

SHuning uchun ham zahiralarni hisoblash jarayonida bajarilgan ishlar va ular to’g’risidagi ma’lumotlarni tahlil qilish albatta uyum tuzilishining g’ziga xos murakkab tomonlarini ochib berishga qaratilmog’i lozim, zero shu sharoitlarga qarab turib uni qazib chiqarish sistemalari tuziladi va bunday holatda uyum tuzilishidagi g’ziga xosliklarni aniq bilmaslik qazib chiqarish jarayonining samaradorligiga salbiy ta’sir etishi va natijada er bag’rida kg’plab neftning qolib ketishiga sabab bg’lishi mumkin.

Uyum xususida kg’plab qg’shimcha ma’lumotlarga ega bg’lingach, uning zahiralarini g’sha ma’lumotlarga asoslangan holda qayta hisoblash ahamiyatga molik ishdir. Aksariyat bunday qayta hisoblash yangi loyihalash hujjatlari tuzilayotganda amalga oshiriladi. Zahiralarni qayta hisoblash vaqtida mavjud ma’lumotlarni qayta qurish va umumlashtirish ishlatilayotgan uyumning faoliya-tiga yangi tuzatishlar kiritilishi va qazib chiqarish faoliyatining samaradorligini oshirish imkonini beradi. Undan tashqari zahiralarni hisoblash va qayta hisoblash hamda ular natijalarini bir-biri bilan taqqoslash uyumlarni razvedka qilish va g’rganish jarayonlarini takomillashtirishga xizmat qiladi.

Zahiralarni hisoblash vaqtida qatlamlarning neft-gazga shimilganlik darajasini bilish va shu kg’rsatkichning g’ovaklik, g’tkazuvchanlik bilan uzviy bog’liqligini yaxshi tasavvur qilish juda maqsadga muvofiq va shundagina kg’rsatilgan maqsadlarga erishishga imkon bg’ladi. Uyumning nchki tuzilishini tushunishda uning hajmiy filtratsion xususiyatlarini yaxshi bilish taqazo etiladi. Bu xossalar orqali kollektorni kollektor bg’lmagan jinslardan ajratish mumkin. Jinslarning ana shu kg’rsatkichi kondentsion kg’rsatkich deb ataladi. Kondentsion kg’rsatkich tog’ jinslari mahsuldorligining eng pastki darajasini kg’rsatadi.

Bu kg’rsatkichni aniqlashda ancha tajriba qg’lga kiritilgan. Aksariyat kondentsion kg’rsatkichni aniqlashda tog’ jinslarning g’ovakligi, g’tkazuvchanligi va qoldiq suv kg’rsatkichlari birgalikda tahlil qilinsa, yaxshi natija beradi. Lekin ba’zang nazariy jihatdan mahsuldrr emas deb hisoblangan joylardan neft-gaz olish hollari uchrab turadi, bunda albatta qaysi bir kg’rsatkichning ahamiyati yaxshi baholay olinmagan bg’lishi tabiiy, hozirgi kunda qatlamlarning kondentsionligini aniq belgilab beradigan va kg’pchilik tomonidan tan olingan muayyan usullar mavjud emas, lekin kg’pchilikning ta’kidlashicha, kollektorlarning mavjud yoki mavjud emasligini belgilashda geofizik usullarni qg’llash va ulardan foydalangan maqsadga muvofiqdir yoki hajmiy filtratsion xususiyatlarni chamalab kg’rish ham yaxshi natija beradi (ayniqsa, ular avvalgi usullar bilan olingan natijalarni solishtirishda axamiyat kasb etadi). CHegarali kg’rsatkichlarni baholash jarayonidagi mulohazalarni G’arbiy Sibirning Trexozyornыy konining II terrigen qatlami misolida kg’rishimiz mumkin:

R_k=m K,
bu erda: R_k -kondentsionlikni ifodalovchi kompleks

kg’rsatkich;

m- ochiq g’ovaklikning g’rtacha kg’rsatkichi;

K-fizik g’tkazuvchanlikning g’rtacha kg’rsatkichi. Bular quduqdan chiqarilgan kerndan aniqlanadi. Bu kg’rsatkichlarning kondentsion miqdori R_k va K_s hamda quduqning g’z potentsialining nisbiy amplitudasi bilan qoldiq suvga tg’yinganlik koeffitsienti orasidagi bog’liq-liklarning korrelyatsion natijasi tufayli hal qilinadi. Trexozyornыy konining II qatlami uchun ular quyidagicha kg’rinishga egadir:

R_k = 7,6 + 146,5 K_s-102,1 K_s²
a_sp = 0,39 + 0,146 R_k-0,0001 R²_K
K_ks = 0,62 - 0,0105 R_k + 0,00005 R²_K
YUqoridagi munosabatda K_s= o ga teng bg’lgan holatda R_k= 7,6 yoki taxminan 8 bg’ladi. Demak, R_k > 8 bg’lgan holatda hozirgi texnologiya sharoitida qatlam neft berish qobiliyatiga ega bg’lgan kollektordan tashkil topgan desa bg’ladi. Bu holat (R_k=8 K_s=0 bg’lganda) qatlam g’ovakligi va g’tkazuvchanligi har xil bg’lishiga qaramaydi, shunga qarab turib biz ochiq g’ovaklik va g’tkazuvchanligi kondentsion miqdorining quyidagi kg’rsatkichlariga ega bg’lamiz:
K 10^-3 mkm² 2,0 2,5 3,0 3,5

m % 26,6 20,0 17,1 14,8

Kondagi quduqlarni tekshirish shuni kg’rsatadiki, R_k  8 bo’lganda ularning mahsuldorligi 0 ga teng yoki unga yaqin ekan.

SHuni ta’kidlash lozimki, R_k8, a_sp 0,5 bg’lganda kollektor maxsuldor emas va a_sp0,5 bg’lganda u mahsuldordir a_sh  0,5 holatidagi quduqlar tekshirilganda ularning quruq ekanligi tasdiqlanadi. R_k=8 bg’lganda qoldiq suvga tg’yinganlikning kondentsion miqdori 0,54 ekanligi ma’lum bg’ldi.