А у д и т тошкент 2008 «Аудит» (дарслик). Тошкент Давлат иқтисодиёт университети, 2008 й. Муаллифлар жамоаси

12.7. Сотиб олинган хусусий акцияларни текшириш.

Аудиторлик текширув жараёнида акционерлик жамият томонидан кейинчалик қайта сотиш ёки бекор қилиш мақсадида сотиб олинган хусусий акцияларнинг қиймати кўрсатилади. Сотиб олинган хусусий акциялар қуйидаги счетларда ҳисобга олинади:

8610 “Сотиб олинган хусусий акциялар - оддий”;
8620 “Сотиб олинган хусусий акциялар - имтиёзли”
Сотиб олинган хусусий акцияларни ҳисобга олувчи счётлар 8300 “Устав капиталини ҳисобга олувчи счётлар”га нисбатан контр-пассив счёт ҳисобланиб, акциядорлик жамиятларининг устав капитали миқдорини камайтиради ва балансда устав капитали суммасидан чегириладиган сумма сифатида кўрсатилади.
Акциядорлик жамияти кейинчалик қайта сотиш, ёки бекор қилиш мақсадида акциядорлардан уларга қарашли акцияларни сотиб олишга ҳақли. Кўрсатиб ўтилган акциялар кўпи билан бир йил ичида реализация қилиниши лозим. Корхона ушбу муддат ўтгандан кейин уларни сотиши ёки Устав капиталини шу суммага камайтирган ҳолда, бекор қилиши лозим. Ана шу давр ичида дивидендларни тақсимлаш, шунингдек акциядорларнинг умумий йиғилишида овоз бериш ва кворумни аниқлаш жамият сотиб олган ўз акцияларини ҳисобга олмаган ҳолда ўтказилади.
Жамият ўз акцияларини мустақил равишда ёки инвестиция институтлари орқали қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда сотиб олади.
Акциядорлик жамиятлари қўйидаги сабабларга кўра ўз акцияларини сотиб олишлари мумкин:
акция курсини тутиб туриш;
ҳар бир қолган акцияга дивидендларни кўпайтириш;
қолган акцияларнинг номинал қийматини ошириш;
бошқа корхоналар томонидан назорат ўрнатиш учун акциялар харид қилинишини олдини олиш ва ҳ.к.
Эмитент томонидан сотиб олинган хусусий акцияларнинг қиймати 8610 “Сотиб олинган хусусий акциялар - оддий” ва 8620 “Сотиб олинган хусусий акциялар - имтиёзли” счётларининг дебетида ҳақиқий сотиб олиш баҳосида пул маблағларини ҳисобга олувчи счётлар билан боғланган ҳолда акс эттирилади.
Сотиб олинган хусусий акцияларни сотиб олиш баҳосидан юқори баҳода қайтадан сотганда ўртадаги фарқ суммаси 9590 “Молиявий фаолиятнинг бошқа даромадлари” счётига кредитланади. Агарда сотиб олинган хусусий акция сотиб олиш баҳосидан паст баҳода қайта сотилса ўртадаги фарқ суммаси 9690 “Молиявий фаолият бўйича харажатлар” счётининг дебет томонида кўрсатилади.
Номинал қийматидан паст баҳода сотиб олинган хусусий акцияларни бекор қилишда ушбу қийматлар ўртасидаги фарқ 9590 “Молиявий фаолиятнинг бошқа даромадлари” счётининг кредитида акс эттирилади.
Агар бекор қилинган сотиб олинган хусусий акцияларнинг қиймати уларнинг номинал қийматдан юқори бўлса, унда фарқ 9690 “Молиявий фаолият бўйича бошқа харажатлар” счётининг дебетида акс эттирилади.
Бошқа корхоналар (масъулияти чекланган жамиятлар, шерикчилик ва бошқалар) сотиб олинган хусусий акцияларни ҳисобга олувчи счётлар (8600)ни корхона томонидан ўрнатилган тартибда бошқа қатнашувчиларга ёки учинчи шахсга бериш учун сотиб олинган устав капиталидаги улушни ҳисобга олиш учун фойдаланишлари мумкин.
Сотиб олинган акцияларнинг бекор қилиниши бир вақтнинг ўзида Устав капиталини камайтириш йўли билан амалга оширилади:
Дебет "Устав капитали ҳисоби счетлари"
Кредит "Сотиб олинган хусусий акциялар ҳисоб счетлари".
Буларни текшираётганда аудитор қимматбаҳо қоғозлар билан операциялар қонуний равишда амалга оширилаётганлигини билиши керак.
Аудит вақтида аудитор 12 ва 13-сонли журнал-ордерларда бухгалтерия ёзувлари тўғрилигини текшириши лозим.