А. Туркманов. “Бухгалтерия ҳисoби” фани бўйича ўқув-услубий мажмуа. – Тошкент: Иқтисодиёт, 2018 йил, 249 бет. Ғоя муаллифи: иқтисод фанлари доктори, профессор Б. Ю. Ходиев

 - бошқарув поғоналари ўртасида ички хисобот кўрсаткичларини коммуникацион 
алоқалар асоси сифатида шакллантириш;
 - ҳар хил молиялар, тижорат фаолиятини бошқаришнинг бюджет (смета)ли услубини 
қўллаш;
 - ҳисоб объекти ҳақида тўлиқ маълумот билан таъминловчи тўлиқлик ва 
аналитиклик;
 - хисоб сиёсати томонидан ўрнатилган субъектнинг ишлаб чиқариш ва тижорат 
циклини акс эттирувчи даврийлик ва хоказолар. 
 
 
13.4. Харажатлар динамикаси ва уни назорат қилиш. 
 
Бозор иқтисодиюти шароитида харажатларни режалаштириш харажатлар таркиби ва 
маҳсулот (иш ва хизмат)ларнинг режа таннархини дастлабки баҳолашдан бошланади. 
Харажатларни режалаштириш
ишлаб чиқариш жараёнида истеъмол ўилинадиган 
товар-моддий захираларнинг ўиймати ва кутилаётган фойда ҳажмини аниқлашда юқори 
самара беради. 
Ишлаб чиқариш харажатлари бюджетини ишлаб чиқиш жараёнида асосан смета ва 
норматив усулдан фойдаланилади. 
Смета усулида 
корхонанинг барча бўлинмалари режалари асосида корхона миқёсида 
харажатларнинг йиғма режаси шакллантирилади. Республикамизда смета усули анча кенг 
тарўалган усул ҳисобланади. Унинг қўлланилиши комплекс режалаштиришни ягона тизимга 
келтиришни таъминлайди.
Норматив усул 
асосида
 
ишлаб чиқариш харажатлари бюджети тузилади. Харажатларни 
шахматли жадвали тузилгандан сўнг, корхонанинг фаолият даври учун режалаштириладиган 
харажатларнинг йиғма сметаси ишлаб чиқилади.
Халқаро амалиётда маҳсулот ишлаб чиқариш учун сарфланадиган харажатларни 
режалаштиришда норматив
 
усулдан кенг фойдаланилади.
 
13.5. Маҳсулот таннархини таркиби ва турлари.
 
Харажатлар маркази
- бу фақат харажатларнинг мақсадли сарфланишига масъул 
бўлган корхонанинг бўлинмасидир (ишлаб чиқариш цехи, конструкторлик бюроси ва ҳ.к.).
Корхонани бундай марказ доирасида бошқариш мақсадида ишлаб чиқариш 
харажатларини режалаштириш, меъёрлаштириш ва ҳисобини ташкил этиш амалга 
оширилади.
Юқорида 
келтирилган 
чизма 
харажатларни 
алоҳида 
бўлинмалар 
ичида 
режалаштириш имконини беради. Унга асосланиб, корхонада харажатлар ҳисобини оқилона 
ташкил этиш мумкин.
Харажатлар марказини, ўз навбатида, бошқариладиган ва эркин харажатлар 
марказларига бўлиш мумкин. 
Бошқариладиган харажатлар марказининг раҳбари, аввало, маҳсулот бирлигига 
сарфланадиган харажатларни энг кам миқдорга келтиришга жавоб беради ва унинг 

---

182 
фаолияти маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришга сарфланган меъёрий ва ҳақиқий 
харажатларни таққослаш йўли билан баҳоланади. 
Эркин харажатлар маркази фаолиятини баҳолаш учун аниқ мезонни белгилаш мураккаб, 
чунки корхона раҳбарияти бундай марказлар харажатлари ҳажмига таъсир қила олмайди. 
Конструкторлик бюроси, кимёвий-техник назорат лабораторияси ва ҳ.к.лар эркин 
харажатлар марказларига мисол бўла олади. 
Бошқариладиган харажатлар марказида маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари ва бошқа 
бўлимлар ўртасида самарали муносабат ўрнатилади. Ушбу марказларнинг харажатларини 
бошқариш олдиндан тузилган мослашувчан бюджетлар ёрдамида амалга оширилади.
Жавобгарлик маркази раҳбари вазифаларни бажариш бўйича белгиланган мажбуриятлар 
билан бирга молиявий жавобгарликни ҳам ўз зиммасига олиши шарт.
Бунда ҳар бир марказ ўзига тайинланган турли функцияларни бажариши мумкин (ишлаб 
чиқариш, маркетинг, техник хизматлар, ҳисоб, назорат ва ҳ.к.). Мазкур ҳолатда, муайян 
функциялар Ёки воситалар эмас, балки ходим ёки маъмурият жавобгарлик маркази объекти 
бўлиб ҳисобланади.