А. Тешабаев, С. Зайнабидинов, И. Каримов, С. Власов, В. Абдуазимов

4 - боб 
Яримўтказгичларда майдон эффекти 
 
Сиртий потенциални ўзгартиришининг мукаммалроқ усули майдон 
эффекти деб аталган ҳодисадир. 
У қуйидагидан иборат: 
агар бир қопламаси намуна, 
иккинчиси 
металл 
бўлган, 
қопламалар 
орасига 
катта 
диэлектрик сингдирувчанлик (ε) 
ли 
изолятор 
(диэлектрик) 
жойланган конденсатор йиғилса 
ва унга кучланиш берилса, бу 
ҳолда 
яримўтказгич 
сирти 
яқинида ҳажмий заряд ҳосил 
бўлиб, 
у 
металл 
пластинкасидаги 
зарядни 
нейтраллайди.
4.1, а-б-расм
Фараз қилайлик, майдон (кучланиш) қўйилгунча мазкур (р-тур)
ўтказгич учун энергия зоналарининг бошланғич эгилиши нолга тенг эди. 
(4.1,а-расм). Майдон (кучланиш) берилганда (4.1.б-расм) сирт яқинидаги 
соҳада коваклар зичлиги ҳажмдагидан ортиқ бўлади, энергия зоналари 
юқорига эгилади.
Яримўтказгич намунаси сиртида ҳосил қилинадиган майдонни 
ўзгартириб сиртий потенциални кенг оралиқларда ўзгартириш мумкин. Бу 
ўзгаришда сирт соҳасидаги зарядлар тақсимоти ўзгаради. Электрик майдон 
таъсирида яримўтказгич кристали ўтказувчанлигининг ўзгариши ҳодисасини 
майдон эффекти
дейилади. 
Маълумки, яримўтказгич сиртида электрон ҳолатлари мавжуд бўлади. 
Майдон таъсирида пайдо бўлган зарядларнинг бир қисми ана шу ҳолатларга 
ўтиради. Сиртий ҳолатлар зичлиги қанча катта бўлса, майдон эффекти 
ҳодисасида ўтказувчанликнинг кузатилган стационар ўзгариши шунча кичик 
бўлади. Шу воқеа туфайли сиртий ҳолатлар параметрлари ҳақида 
маълумотни олиш учун майдон эффектини ўлчашлардан фойдаланиш 
мумкин. Ташқи электрик майдон ёрдамида сиртий потенциални ўзгартириш 
усули олдин қаралган молекулалар адсорбцияси усулига нисбатан қатор 
афзалликларга эга: 
1) Майдон эффекти усулида текширишлар ўтказилганда сиртий 
ҳолатлар тизими ўзгармайди, адсорбция ҳолида ўзгариш бўлар эди. Бунда 
фақат сиртий ҳолатларнинг тўлдирилганлиги ўзгаради. Аммо, жуда катта 
майдон ҳосил қилинганда электроадсорбция ҳодисаси юз беради. 
 

---

31 
2) Майдон эффекти усулида етарлича оралиқда сиртий потенциални 
амалда узулуксиз ўзгартириб бориш ва хохлаган зоналар эгилишини ҳосил 
қилиш мумкин.