A. Taniyev innovatsion iqtisodiyot darslik

Tayanch iboralari

Innovatsion loyihalarni texnik-iqtisodiy asoslash, innovatsion loyihalar portfeli, xarajatlarni nazorat qilish usul, maqsadlarga ko‘ra boshqarish, patent va ixtirolar.

Nazorat savollari

1. 
   Innovatsion ishlarni rejalashtirish nima va u qanday tamoyillar asosida amalga oshiriladi?
   
2. 
   Innovatsiyalarni rejalashtirish jarayonlari boqichlarini sanab bering.
   
3. 
   Innovatsion ishlar mavzu rejasining mazmunini ochib bering.
   
4. 
   Innovatsion loyihalarni texnik-iqtisodiy asoslash mazmunini ta’riflang.
   
5. 
   Innovatsion ishlar mavzusini tanlashda qanday vaziyatlar vujudga kelishi mumkin?
   
6. 
   Innovatsion loyihalar portfelining ahamiyati nimada?
   
7. 
   Innovatsion ishlar portfeli qanday shakllanadi?
   
8. 
   Innovatsiyalarni boshqarish uchun lozim bo‘lgan uch asosiy parametrni ayting.
   
9. 
   Innovatsion loyihalarni boshqarish uchun maxsus metodlar qo‘llaniladimi?
   
10. 
    Xarajatlarga ko‘ra boshqarish usuli og‘ishlarga ko‘ra boshqarish usulidan nimasi bilan farq qiladi?
    

6. mavzu: Innovatsion biznesni rivojlantirish

Reja:

1. 
   Erkin bozorda innovatsiyalarni sotib olish biznesning innovatsion rivojlantirish usullaridan biri sifatida.
   
2. 
   Yangi texnologiyalarni joriy qilishda innovatsion rivojlanish muvaffaqiyat omili.
   
3. 
   Yangi texnologiyalarni joriy etish orqali kompaniyalarning muvaffaqiyatli innovatsion rivojlanishiga misollar.
   

1.Erkin bozorda innovatsiyalarni sotib olish biznesni innovatsion rivojlantirish usullaridan biri sifatida.

To‘qnashuv jarayonlari mantig‘i bir tomondan to‘siqlar va boshqa tomondan “uni yengib o‘tish istagi” yirik korporatsiyaning innovatsion rivojlanish yo‘nalishini belgilaydi. Ijtimoiy-iqtisodiy matritsalar, talab yoki iste’molchilarning xulq-atvoridagi o‘zgarishlarni ko‘rsatadigan signallarni - bir tomondan texnologiya sohalari yoki bozor o‘zgarishlaridan kelib chiqadigan va o‘z navbatida, kompaniyaning ijodiy fikr kuchidagi bunday to‘siqlarni bartaraf etishning dalillarini ko‘rsatadigan signallarni erta aniqlash, raqobatbardosh vaziyat tez o‘zgarib turadigan davrda masalan, intensiv innovatsiyalar yoki jadal xalqaroizatsiya (xalqaro rivojlanish) tushayotgan bozor yoki inqiroz davrida, yangi texnologiyalarni joriy etish xarajatlarni minimallashtirishning yagona usuli bo‘lgan va shuning uchun bizning ulushimizni saqlab qolish uchun innovatsiyalarni joriy etishning dolzarbligi ko‘p marta oshadi.
Tashqi muhitda bunday dinamik o‘zgarishlar yuz berganda, kompaniyalar strategiyalarni tezda o‘zgartirishi va aktivlari, uskunalari va texnologik vakolatlarini o‘zgartirishi kerak. Ushbu o‘zgarishlar ba’zi aktivlarning qadrsizlanishini talab qiladi, boshqa aktivlar esa keskin ko‘tariladi. Ba’zi kompaniyalar bir zumda buzilib ketishdi, boshqa kompaniyalar esa “ijodiy halokat” ning asosiy tamoyiliga amal qilib, uni “kapitalizm dvigatelini harakatga keltiruvchi, yangi iste’molchilar, yangi tovarlar, yangi ishlab
chiqarish usullaridan kelib chiqadigan asosiy impuls” deb ta’riflab transport, yangi bozorlardan, sanoat tashkilotlarining yangi shakllaridan juda tez chiqib ketishadi [5.33].
“Ijodiy halokat” atamasini J. Shumpeter “Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi” kitobining kapitalizm, sotsializm va demokratiya mavzusida keltirib o‘tadi.
Ayniqsa, inqiroz davrida “buzuvchi innovatsiya”ning joriy etilishi tez-tez tarmoqlarda birlashish va qo‘shilishlarning to‘lqinli xatti-harakatlarini ochiq bozorda kompaniyalar tomonidan texnologiyalarni sotib olishga asoslangan holda izohlaydi. Ushbu davrda kompaniyalar qimmat va xavfli bo‘lsa ham, yangi texnologiyalarni o‘zlashtirishga majbur. Innovatsiyalarni joriy etish natijasida kelib chiqqan birlashish va qo‘shilish statistikasi “ijodiy halokat” jarayonining to‘liq hajmini, kuchini va samaradorligini ta’kidlashga imkon beradi.
Ochiq bozorda innovatsiyalarni sotib olish jarayoni kichik innovatsion kompaniya uchun “chiqish”ning asosiy usullaridan biri ekanligini, katta kompaniya uchun esa “yangiliklarni” sotib olishning asosiy usuli ekanligini anglash kerak. Buni statistika tasdiqlaydi: 1990-yillarning oxirlarida birlashish va qo‘shilishlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar oqimining 3/4 dan ko‘pini tashkil etdi. An’anaga ko‘ra, birlashish va qo‘shilishdagi kompaniyalarning taxminan 75 foizi ma’lum bir sinergetik effektlarni qo‘lga kiritishga intilishadi. Buning ortida bitta oddiy maqsad yashiringan - bu raqobatdosh ustunlikni qo‘lga kiritish va shunga ko‘ra tobora ko‘proq foyda olish.
Iqtisodiy muhit dinamik ekanligi va foyda keltiradigan kompaniyaning asosiy maqsadi statik ekanligidan kelib chiqib shuni nazarda tutish kerakki, iqtisodiy muhitning turli holatlarida ushbu maqsadga erishish, tobora ko‘proq foyda olishning turli usullari mavjud. Iqtisodiy o‘sish va shunga mos ravishda M&A faoliyatining an’anaviy o‘sishi bilan birlashishlar va qo‘shilishlar ustunlik qiladi. Ularning maqsadi operativ sinergiyalarni olish (biznesni kengaytirishga qaratilgan klassik qo‘shilishlar va birlashishlar), yangi texnologiyalarni joriy etish (ochiq bozorda
yangi texnologiyalarni sotib olish) orqali xarajatlarni kamaytirishga qaratilgan iqtisodiy rivojlanish pasayishi bilan esa mos ravishda birlashish va qo‘shilish talab etiladi.
Shuni ta’kidlash kerakki, iqtisodiy o‘sish faoliyatni kengaytirishni, iqtisodiy tanazzul esa erishilgan natijalarni himoya qilishni hamda yangi “ijodiy” yechimlar tufayli bozor ulushini saqlab turishni nazarda tutadi. Shuning uchun bozordagi inqirozli vaziyatda kompaniyalar tushayotgan bozorda “omon qolishlariga” yordam beradigan yangi texnologiyalarni qidirmoqdalar va quyidagilarga tadbirlarni amalga oshiradi:

1. 
   Kompaniyaning joriy mahsulotlarini sotishning yangi bozorini izlash.
   
2. 
   Yangi texnologiyalarni joriy etish orqali yangi savdo bozorini egallash;
   
3. 
   Yangi texnologiyalarni joriy etish (kompaniyani sotib olish, texnologiya tashuvchisini sotib olish) orqali kompaniyaning joriy mahsulot liniyasi narxini pasaytirish.
   

Bozorda yetakchi mavqeyini saqlab qolish uchun yangi texnologiyalarni muvaffaqiyatli tatbiq etishning misoli, masalan, 20-asrning 80-yillardan to 90-yillariga qadar bo‘lgan davrda AQSh mudofaa sanoati.
Sovuq Urushdan keyingi harbiy xarajatlarni qisqartirish AQSh mudofaa sanoatini larzaga keltirdi. Sovuq urushning oxirida (20-asrning 80-yillari) harbiy byudjetlarning katta o‘sishidan so‘ng, Amerika harbiy sanoati Yevropa va Amerikada harbiy xarajatlarni kamaytirish oqibatlarini boshdan kechirdi. AQShning harbiy texnika byudjeti 1987 yildagi 160 milliard dollardan 10 yildan so'ng 80 milliard dollarga tushdi.. Mudofaa sanoatiga buyurtmalarning qisqarishi ishlab chiqarish narxining keskin o‘sishiga olib keldi (o‘lchov iqtisodiyoti ishlamay qolganligi sababli). AQShning 100 ta mudofaa kompaniyalari qurol savdosi 1990-yildan 1995-yilgacha 30 foizga kamaydi. Ushbu zarba AQSh mudofaa sanoati bozorida katta o‘zgarishlarni va kuchli tarkibiy o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. O‘tgan to‘lqinlar natijasida birlashtirish va qo‘shilish, xarajatlarni optimallashtirish maqsadida
yangi texnologiyalarni sotib olish, AQSh mudofaa vazirligining atigi 4 ta yetkazib beruvchisi omon qoldi.
To‘plangan tajribani qo‘llash uchun yangi bo‘shliqlarni qidirish shuningdek, mudofaa sanoatini fuqarolik maqsadlarida qayta qurish imkoniyatini yaratgan yangi texnologiyalarni izlash 90-yillarda harbiy byudjetlarning qisqarishi natijasida yuzaga kelgan muammolarga moslashish jarayonining asosiy elementlari bo‘lgan.
Ushbu birlashish va qo‘shilish natijasida ish o‘rinlarining qariyb 40% qisqarishiga olib kelganiga qaramay (mudofaa sanoati sohasida ish bilan ta’minlanganlarning umumiy soni 1989-yildagi 1,3 million kishidan 1995-yilda 780 ming kishiga kamaydi), ba’zi kompaniyalar ochiq bozorda texnologiyalar, mustaqil innovatsion kompaniyalar qayta qurish va omon qolish imkoniyatiga ega bo‘lishdi. Masalan, IBM mudofaa elektronikasini o‘zining fuqarolik hisoblash loyihalariga yo‘naltirish uchun qoldirdi va buni katta muvaffaqiyat bilan amalga oshirdi.
Ochiq bozorda yangi texnologiyalarni sotib olish jarayonlari orqali kompaniyaning yangi bozorlarga yo‘naltirilishining yana bir misoli 1980-yillarning oxiri va 1990- yillarning boshlarida kimyo sanoati.
Ushbu davrda umumiy (asosiy) kimyo va maxsus kimyo ajratilishi sodir bo‘ladi. Mutaxassislik kimyo fanida bu davrda foyda keskin ko‘tariladi. Shu munosabat bilan, yangi texnologiyalarni yetkazib beruvchi texnologik kompaniyalarni sotib olish boshlanadi. 1985-yildan 1993-yilgacha 1690 ga yaqin yuqori texnologik kompaniyalarni sotib olish va kompaniyalar bilan bitimlar hajmi 1 milliarddan dollar oshgan. AQShda, Yevropada 1188 va Yaponiyada 110 tani tashkil etdi.
Shuni ta'kidlash kerakki, yuqori texnologiyali kompaniyalarning yirik bozori ishtirokchilari, yangi texnologiyalarni yetkazib beruvchilar tomonidan sotib olinadigan bitimlar jarayoni yuqori rentabellik izlash bilan emas, aksincha, poydevor - xususiy kimyo sohasidagi yangi texnologik standart
tufayli yuzaga keldi, bu yerda innovatsiyalar raqobatning asosiy omiliga aylandi.

90. 
    yillarning oxirlarida farmatsevtika sanoatida birlashish va qo‘shilishlar to‘lqini ham o‘sha paytda sodir bo‘lgan biotexnologiya inqilobi tufayli to‘g‘ridan-to‘g‘ri sohadagi innovatsiyalarning dinamikasi bilan bog‘liq edi.
    

Faqatgina ochiq bozorda zarur bo‘lgan yangi texnologiyalarni sotib olish orqali farmatsevtika kompaniyalari ushbu davrda inqilobdan ma’lum darajada omon qolishdi. Biroq biotexnologiya inqilobi an’anaviy farmatsevtika kompaniyalarining xatti-harakatlariga ta’sir ko‘rsatdi va yirik kompaniyalarning innovatsiyalarga bo‘lgan munosabatini jiddiy ravishda o‘zgartirdi.
Ushbu sohadagi o‘zgarishlar sharoitida innovatsiyalarni sotib olish “mudofaa strategiyasi”ning bir qismiga aylandi va biotexnologiya sohasidagi kichik kompaniyalar masalan, turli xil tadqiqot laboratoriyalari, tashqi va mustaqil tadqiqot guruhlari, innovatsiyalar uchun o‘sish nuqtalariga aylandilar. Shuningdek, yirik farmatsevtika kompaniyalari innovatsiyalar ishlab chiqaruvchisi rolini o‘ynaydilar. Shu bilan birga, innovatsiyalarning mijozlari va iste’molchilari yirik kompaniyalar bo‘lganligi sababli, patentlarning aksariyati ularda ro‘yxatdan o‘tgan.