A. Taniyev innovatsion iqtisodiyot darslik

Innovatsion loyihalar portfelini shakllantirish

Innovatsiyalar (yangilik kiritishlar)ni rejalashtirishning umumiy jarayonida uning bir qator bosqichlari (yangilik kiritishdagi ehtiyojni belgilash, mavzularni tanlash va h.k.) innovatsion loyihalar portfelini shakllantirish bilan bog‘liq. Innovatsion loyihalar (buyurtmalar) portfelini shakllantirish bir qator xususiyatlarga ega. Buyurtmalar portfelini shakllantirish uchun aniq innovatsion ishlar mavzularini tanlashda uchta holat bo‘lishi mumkin:

1. 
   maqsad aniq ifodalangan, va innovatsion loyiha – unga erishish vositalaridan biridir. Bunday maqsad sifatida dastur boshqaruvli stanok, yangi avlod televizorini yaratish bo‘lishi mumkin;
   
2. 
   maqsad innovatsion ishlar dasturi (rejasi) ni tuzishga imkon bermaydigan umumiy shaklda ifodalangan. Bunday maqsadga muayyan kasallik (saraton, atipik pnevmoniya) bilan
   

kurashni yaxshilash, kompaniyalar daromad keltirishini maksimal oshirish, jinoyatchilik darajasini pasaytirishlar kirishi mumkin;

3. 
   maqsad noma’lum. Masalan, sanoat va qurilishda ilmiy- texnik taraqqiyotni kuchaytirish lozim. Bu holda ilmiy konsepsiyani izlash amalga oshiriladi, uning asosida masalani hal etish dasturi tuziladi.
   

Birinchi holatda aynan kerakli va foydali loyihani to‘g‘ri asoslab berish muhimdir. Bu marketing tadqiqotlar, loyiha istiqbolliligi va xarajatlar va samaradorlikni baholashning zamonaviy sonli usullarini qo‘llashni belgilash asosida qilinishi mumkin. Natijada innovatsion ishlarning aniq ifodalangan maqsadga erishish bo‘yicha rejasi ishlab chiqiladi. Birinchi, maqsad aniq ifodalangandagi holat buyurtmalar portfelini shakllantirish va innovatsion ishlar mavzularini ishlab chiqish uchun eng soddasidir. Ushbu holat asosan korxona (firma, kompaniya) lar uchun xosdir.
Ikkinchi holatda avvalambor umumiy asosiy maqsad ifodasini aniqlashtirish lozim. U sodda bo‘lishi mumkin, masalan, korxona (tashkilot) maksimal daromad olishga intilsa. Ammo ko‘p holatlarda umumiy maqsad ancha murakkabroqdir. Masalan, tadqiqotning umumiy maqsadida – jinoyatchilik darajasini pasaytirishda – dastlab asosiy maqsadni belgilab olish zarur: jinoyatlarni oldini olish yoki ularni fosh etish. So‘ngra yagona maqsad yoki undan kelib chiqqan bir nechta maqsadlar aniq ifodalanadi. Umumiy maqsaddan kelib chiqadigan aniq maqsadlarni ifodalash qiyin masaladir, chunki bunday aniq maqsadlar korxona (tashkilot) ning rivojlanish strategiyasiga maksimal javob berish kerak. Maqsadlar aniq va ravshan ifodalangandan so‘ng keyingi bosqich amalga oshiriladi – mumkin bo‘lgan innovatsion loyihalarni tahlil qilish va ularning qo‘yilgan maqsadlarga mosligini baholash. Uchinchi holatda aniq innovatsion loyihagacha bo‘lgan ishlar bosqichlari ancha ko‘proq.
Innovatsion loyihalar portfelini shakllantirish xususiyatlaridan biri – shunday metodlardan foydalanishki, ularning yordamida g‘oyalar ilgari surilishi, korxona (kompaniya)
ning maqsadlariga erishish nuqtai nazaridan eng istiqbolli ilmiy tadqiqotlar sohasi aniqlanishi mumkin. Undan keyin ularning asosida innovatsion ishlanmalarning aniq mavzulari ifoda etilishi mumkin. Bunday hollarda ko‘pincha olimlar, korxonalar ilmiy bo‘linmalari rahbarlari, loyihaviy-konstruktorlik bo‘limlari va marketing xizmatlari xodimlarining uchrashuvlaridan iborat “ usuli qo‘llaniladi. Ushbu uchrashuvlarda g‘oyalarni erkin ifodalash muhiti yaratiladi, ilmiy farazlar va konstruktorlik takliflarni konseptual bog‘lash amalga oshiriladi.
Patent va ixtirolardan faol foydalanish muhim metodlardandir. Mazkur metod ahamiyati patentshunoslarni yangi g‘oyalar tahliliga va ma’lum sohada patent izlanishni tashkil etishga jalb qilishdan iborat. Buyurtmalar portfelini shakllantirishning ushbu va boshqa metodlari loyihalarni oldindan tanlash va innovatsion ishlanmalar mavzularini yakuniy tanlovida qo‘llaniladi.
Buyurtmalar portfelini shakllantirish uchun aniq innovatsion loyihalar mavzularini tanlash ishlanmalar rejasiga barcha kelgan takliflarni kiritish ilojsizligi bilan qabul bo‘lgan. Jarayonning dastlabki bosqichida loyihalarni tanlash va ularning samaradorligini belgilashning turli metodlari qo‘llaniladi (ba’zilari
10 bobda bayon etilgan). Ammo buyurtmalar portfelini shakllantirish innovatsion loyihalarni samaradorlik darajasi bo‘yicha joylashtirishdan iborat emas, garchi bu qulay va sodda, biroq ko‘pincha real muhitda o‘rinsiz usuldir. Loyihalar samaradorligidan tashqari buyurtmalar portfelini shakllantirishda boshqa omillar ham hisobga olinadi:

• 
  ilmiy-texnik kadrlar va mavjud tajriba-eksperimental uskunalardan samarali foydalanish;
  
• 
  korxona yoki tashkilotga lozim bo‘lgan yangiliklar diversifikatsiyasi darajasi;
  
• 
  ishlab chiqarish quvvatini yuklash optimalligi, ayniqsa mablag‘ talab etadigan sohalarda;
  
• 
  bo‘linmalar, tashkilotning to‘plangan ilmiy-texnik tajribasini hisobga olish;
  
  • 
    korxona (kompaniya)larning, ba’zi holatlarda esa butun soha o‘sishining maqsadga muvofiq sur’atlari.
    

Buyurtmalar portfelini shakllantirganda hisobga olinadigan muhim omillarga quyidagilar ham kiradi: mahsulotlar (yoki texnologik jarayonlar) modifikatsiyasiga va ularning butkul yangi turlarini yaratishga qaratilgan loyihalar o‘rtasida ratsional muvozanatni saqlash; innovatsiyalarning tajovuzkor va mudofaa strategiyalari o‘rtasida oqilona muvozanatni saqlash; loyihalar turli-tumanligi. So‘nggisidan oldingi omil shuni anglatadiki, har bir korxona (firma, kompaniya) birinchi navbatda shunday sohalarga taalluqli innovatsion loyihalar tanlashi lozimki, u yerda bozordagi yetakchi o‘rinni saqlab qolishga urinsin, keyin esa raqobatchilar tomonidan kutilmagan harakatlarni oldini olish uchun bozor kon’yunkturasini bilish lozim bo‘lgan sohalarni tanlasin.
Buyurtmalar portfelida korxona (kompaniya)lar maqsadlariga erishish nuqtai nazaridan innovatsion loyihalar turli- tumanligi alohida qiziqish uyg‘otadi. Buyurtmalar portfeli turli – yirik va kichik, mukammallikka yaqin va boshlanayotgan loyihalarni o‘z ichiga olsa asosli hisoblanadi. Buyurtmalar portfeli tez-tez qayta ko‘rilsada, u ma’lum chegaralarga ega bo‘lishi va ish rejasi (istiqbolli va yillik) bir tekis amalga oshirilishi uchun nisbatan barqaror bo‘lishi lozim.
Buyurtmalar portfelini tashkil etuvchi innovatsion loyihalar soni ma’lum vaqt ichida loyihalar ko‘lami va ularni amalga oshirish muddatiga bog‘liq. Ushbu parametrlar asosan barcha ishlanmalar uchun talab etiladigan moliya resurslari umumiy hajmini, ya’ni innovatsion ishlarning umumiy byudjetini belgilaydi. Birinchi taxminiy loyihalar soni innovatsion ishlar byudjetining bitta loyihaga o‘rtacha qiymat nisbati sifatida belgilanishi mumkin.
Buyurtmalar portfeli mutanosibligiga erishish uchun yirik va kichik innovatsion loyihalarning afzalliklari va kamchiliklarini yodda tutish lozim. Agar buyurtmalar portfeli asosan yirik loyihalardan iborat bo‘lsa, u kichik loyihalar portfeliga nisbatan ancha xavfliroq hisoblanadi. Tajribadan ma’lumki, barcha
innovatsion loyihalarning 10% igina muvaffaqiyatli va samarali tugallanishi mumkin, ya’ni buyurtmalar portfeliga kiruvchi har bir loyiha samaradorligi 10% li ehtimolga ega. Shubhasiz, loyihalar soni o‘sishi bilan kamida bitta loyihaning muvaffaqiyatli bajarilishi ehtimoli ortadi.
Kichik loyihalar afzalliklaridan biri – ularning tegishli mavjud (moliyaviy, kadrlar, moddiy) resurslarni hisobga olgan holda muvaffaqiyatli bajarilishi imkoniyatidir, bir vaqtning o‘zida yirik loyihalar ko‘pincha katta hajmdagi qo‘shimcha kamyob resurslar jalb etilishini talab etadi. Ammo kichik loyihalar kamchiliklarga ham ega. Ko‘p holatlarda kichik loyihalar shunday yangiliklarga qaratilganki, ular kichik realizatsiya hajmiga ega bo‘lib, natijada daromad ham katta bo‘lmaydi. Agar buyurtmalar portfeli asosan kichik loyihalardan iborat bo‘lsa, bu cheklangan bozor potensialiga ega bo‘lgan katta miqdordagi innovatsiyalarning realizatsiyasiga olib keladi. Bu holda korxona maqsadiga erishish (masalan, daromadni yuksaltirish, rentabellik darajasini oshirish) muammoli bo‘lib qoladi, ayniqsa, istiqbolda. Har qanday holatda ham buyurtmalar portfelini shakllantirishda innovatsion loyihalar sonini cheklamoq lozim. Cheklovlarga turli yo‘llar bilan, shu jumladan, katta loyihalar tanlash bilan ham, lekin xavf-xatarning maqbul darajasini va resurslardan samarali foydalanishni hisobga olgan holda erishish mumkin.
Buyurtmalar portfeli innovatsion ishlar natijalari yoki buyurtmachilar tomonidan maqsadlar o‘zgartirilishi nuqtai nazaridan uzluksiz tahlil etiladi. Ko‘pgina holatlarda tahlil innovatsion loyihalar portfeli o‘zgarishiga olib kelmaydi. Ammo loyihaning mazmuni o‘zgarishi yoki uni bajarishdan to‘liq to‘xtash holatlari ehtimoli bor. Sabablari – kutilmagan omadsizliklar, yanada samarali maqsadlarga chiqish, buyurtmachi maqsadining dolzarbligi yo‘qolishi, raqobatchilarning maqsadlarni qayta ko‘rib chiqishga undagan samarali natijalaridir. Shu tariqa, innovatsion loyihalar portfelini shakllantirish - tajriba, bilimlar, xodimlar imkoniyatlari haqidagi aniq tasavvur va ishlanmalar muvaffaqiyati ehtimolini talab etadigan murakkab masaladir.

4.