A. Taniyev innovatsion iqtisodiyot darslik

1. Innovatsion loyihaning xatarlari

Innovatsion loyiha - bu innovatsiyalarni tijoratlashtirishdan kelgusi foyda to‘g‘risidagi matematik jihatdan rasmiylashtirilgan kelishuv [7.2]. Innovatsion loyihaning samaradorligini baholash, o‘z navbatida, loyihaning kutilayotgan bozor qiymatiga erishishdan manfaatdor bo‘lgan venchur investorni muvaffaqiyatli jalb qilish uchun zarurdir. Aslida, loyihaning samaradorligi uning bozor qiymatini oldindan belgilab beradi va shunga mos ravishda maksimal darajada oshirilishi kerak. Shunga qaramay, shuni yodda tutish kerakki, bir tomondan, loyiha tashabbuskori ko‘proq ob’ektiv baho berishdan ko‘ra, g‘oya haqidagi ijobiy fikrini tasdiqlash uchun hisob-kitoblarni amalga oshirishi mumkin: “natijada u o‘z e’tiqodiga zid bo‘lgan qismni e’tiborsiz qoldirib, ma’lumotni tanlab oladi” [7.5]. Boshqa tomondan, venchur investorni loyiha haqidagi barcha ma’lumotlar, ayniqsa salbiy xatar va tahdidlar qiziqtiradi.
Ikki muqobil fikrning to‘qnashuvi natijasida innovatsion loyihani baholash sifatiga talablar keskin oshdi. Innovatsion loyihaning samaradorligi va qiymatini hisoblash metodologiyasi ko‘p jihatdan rivojlanish bosqichiga bog‘liq - loyiha tugash bosqichida yoki loyiha rivojlanish bosqichida. Birinchi holatda, investitsiya loyihasi samaradorligini baholashning standart usullari
qo‘llaniladi, chunki tadqiqot ishlari allaqachon yakunlangan va loyihaning texnik parametrlariga nisbatan noaniqlik hal qilingan. Ikkinchi holatda, samaradorlik va xarajatlarni baholashda innovatsion xavf omilining mavjudligi murakkablashadi. Ushbu tavakkalchilikning mohiyati shundan iboratki, iqtisodiyot hali innovatsion loyihaga joriy investitsiyalar kelajak qiymatini yaratishni qanday rag‘batlantirishini tushuntirmagan. Bugungi kunda bozor qiymatining 65% tushuntirilmagan deb hisoblanadi [7.6].
Har qanday innovatsion yechimni qabul qilish natijaga erishishda ma’lum bir noaniqlik bilan bog‘liq, ya’ni tavakkal bilan (risk - bu kutilgan va haqiqiy natija o‘rtasidagi farq) [7.3]. Tizimli va tizimli bo‘lmagan xavf-xatarlarning katta qismi innovatsion qarorlarni qabul qilishga ta’sir qiladi. Chunki investitsiyalarni loyihalashda xavf omillarini hisobga olgan holda xatarlar darajasini baholash va ularni kamaytirish bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqishga to‘g‘ri keladi. Shundagina ular hisobga olingan holatda risklarni boshqarishning klassik usullari va uslublari mos keladi.
Biroq innovatsion yechimlarning o‘ziga xos xususiyati tufayli ular maxsus tizimsiz innovatsion xatarlar bilan ajralib turadi. Asosiy muammo shundaki, qoida tariqasida voqea sodir bo‘lish ehtimolini taxmin qilish uchun yetarli kuzatuvlar mavjud emas. Ushbu muammo aksariyat innovatsion loyihalarning o‘ziga xos xususiyatlari va o‘ziga xosligi bilan izohlanadi.
Quyidagi innovatsion xatarlarni ajratib ko‘rsatish mumkin

[7.8]:

1. 
   Innovatsion loyihani noto‘g‘ri tanlash xavfi.
   
2. 
   Innovatsion loyihani yetarli darajada mablag‘ bilan ta’minlay olmaslik xavfi.
   
3. 
   Innovatsion loyihani amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan resurslarni joriy yetkazib berishning marketing xatarlari.
   
4. 
   Innovatsion loyiha natijalarini sotish uchun marketing xatarlari;
   
5. 
   Xo‘jalik shartnomalarini bajarmaslik xavfi.
   

6. 
   Kutilmagan xarajatlar va daromadning pasayishi xavfi.
   
7. 
   Raqobatning kuchayishi xavfi.
   
8. 
   Innovatsion loyihaga egalik huquqini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan xatarlar.
   

Innovatsion xatarlarni baholash uchun qoida tariqasida hisoblangan parametrning ruxsat etilgan tebranish chegaralari tanlanadi va qaror qabul qilish uchun zarur bo‘lgan qiymat oraliqning o‘rtasiga nisbatan asoslanadi [7.2]. Ushbu yondashuv masalan, IPO-da aksiyalarni joylashtirish narxini hisoblashda shuningdek, har bir xavf 0 dan 5% gacha bo‘lgan oraliqda baholanadigan innovatsion xatarlarni hisoblashda qo‘llaniladi.
Innovatsion loyiha samaradorligini baholash xususiyatlarini ta’kidlash uchun xavf omillarini hisobga olgan holda hayot siklining har bir bosqichini tahlil qilish kerak. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, yetarli darajada moliyalashtirish bilan innovatsion loyihani taqdim etmaslik, kutilmagan xarajatlar xavfi va boshqa xatarlar hayot siklining barcha bosqichlariga xosdir.
Birinchi bosqichda – “xom g‘oyalar”ni tanlash - innovatsion loyihani noto‘g‘ri tanlab olish xavfi katta ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu bosqich eng muhimlaridan biri bo‘lib, unga juda katta e’tibor berish kerak, chunki noto‘g‘ri tanlangan g‘oya keyingi barcha bosqichlarda salbiy oqibatlarga olib keladi. Amaldagi vaziyatda har qanday investitsiya qarori ko‘pincha ko‘plab sub’ektlarning manfaatlariga ta’sir qilishi bilan murakkablashadi.
Investitsiya qarorini muvaffaqiyatli amalga oshirish unda ishtirok etuvchi barcha tomonlarning manfaatlari muvozanatga erishilgan taqdirdagina mumkin bo‘ladi [5.28]. Ushbu bosqich odatda katta pul xarajatlarini talab qilmaydi.
G‘oyalarni tanlash natijasi - bu innovatsion loyiha uchun biznes-reja tuzish va shunga mos ravishda konseptual bosqichga o‘tish. Ushbu bosqichda g‘oya rasmiylashtiriladi, maqsadli bozor chegaralari aniqlanadi, patentni qoplash ehtimoli aniqlanadi, shuningdek biznes-reja tuziladi. Kadrlar faoliyati allaqachon ilmiy- tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalarini rivojlantirish uchun mablag‘lar hisobidan moliyalashtiriladi va rentabellikka ega
emas, mos ravishda bizda naqd pul egri chizig‘i ko‘rsatilgandek salbiy pul oqimi mavjud. Ushbu bosqich yuqori texnik va ijro etuvchi xatarlar bilan tavsiflanadi.
Loyihaning biznes rejasini tasdiqlash uchinchi bosqichga o‘tish uchun asosdir. Loyihaning texnik-iqtisodiy asoslarini (FES) tayyorlash. Ushbu bosqichda mahsulotning asosiy xususiyatlari (spesifikatsiyalari), resurslarga bo‘lgan talablar va ishlab chiqarish konsepsiyalari to‘g‘risida ma’lumot beruvchi batafsil marketing tadqiqotlari olib boriladi. Texnik xavf darajasi pasayadi, ijro etuvchi risk darajasi o‘sadi va resurslar joriy ta’minotining marketing xavfi paydo bo‘ladi. Natijada naqd pul oqimi salbiy bo‘lib qoladi. Tadqiqotchilar uchun ish haqi fondining xarajatlari, mutaxassislarning maslahati, bozor tadqiqotlari va boshqalar saqlanib qoladi. Ushbu bosqichda pul oqimi prognozlarining qoniqarli darajadagi sifatiga erishish nihoyatda muhim, chunki butun innovatsion loyihaning samaradorligi, baholarining ishonchliligi shunga bog‘liq bo‘ladi.
Tayyor mahsulot sinovga tayyor bo‘lgandan so‘ng, rivojlanish bosqichini ko‘rib chiqish mumkin. Ushbu bosqichda mahsulot birinchi marta potensial xaridorlarga taqdim etiladi hamda mahsulotning spesifikatsiyasi va qadoqlanishi to‘g‘risidagi savollarga javob berish uchun fokus-guruhlar tuziladi, uchinchi tomon tashkilotlari tomonidan sinovlar sotib olinadi va kelajakdagi mijozlar bilan shartli shartnomalar tuziladi.
Naqd pul oqimi salbiyligi dastlabki prototipni yaratish va mijozlarni sinovdan o‘tkazish natijasida xarajatlarni sezilarli darajada oshish hisobiga yo‘qoladi. Texnik xavf past, ijro etuvchi xavf katta, bozor xavfi paydo bo‘ladi, shuningdek iste’molchilar tomonidan mahsulotning foydaliligini tan olmaslik xavfi mavjud bo‘ladi.
Rivojlanish bosqichi tugagandan so‘ng, sinov mahsulotlarini sotish bosqichi boshlanadi, bu yerda tayyor mahsulot kichik qismlarda ishlab chiqariladi. Ushbu bosqichda ishlab chiqarishni boshlanishiga muhim sarmoyalar kiritiladi shuningdek, birinchi daromad paydo bo‘ladi, buning natijasida
naqd egilib egri chiziq xosil qoladi. O‘sish darajasi past, tejamkorlik miqyosi yo‘q. Bozor xavfi o‘sib bormoqda, texnik xavf deyarli yo‘q bo‘lib ketmoqda, ijro etuvchi xavf hali ham yuqori va mahsulot sifatini kafolatlash xavfi paydo bo‘lmoqda.
Agar loyiha bozorda tan olinishga muvaffaq bo‘lgan bo‘lsa, unda keyingi bosqichga o‘tish kerak - faol o‘sish. Daromad oshishi bilan bozor xavfi pasayishni boshlaydi. Loyihada katta investitsiyalarga ehtiyoj yuqori bo‘ladi. Innovatsion loyiha natijalarida marketing xavfi, katta marketing strategiyasi va geografik kengayish zarurati mavjud. Naqd pul oqimi ijobiy bilan almashtiriladi, loyihaning o‘sish sur’ati iqtisodiy o‘sish sur’atlaridan oshib ketadi, bu esa ushbu bozorda raqobatchilar paydo bo‘lishiga va shunga mos ravishda raqobatning kuchayishi xavfi paydo bo‘lishiga olib keladi.
Vaqt o‘tishi bilan o‘sish sur’atlari barqarorlashib, qo‘shimcha xarajatlarni kamaytirishga e’tibor qaratilmoqda, bu esa muqarrar ravishda to‘yinganlik bosqichining boshlanishiga olib keladi. Ushbu bosqichda ijro etuvchi xavf minimal darajaga tushiriladi va pul oqimi pasayishni boshlaydi. Mahsulotda “o‘lim” va uni yangisiga almashtirish xavfi mavjud. Ushbu bosqichda voqealarni rivojlantirishning ikkita varianti mavjud. Birinchi variant - loyihani yopish yoki qayta sotish va uning o‘rnini bosadigan yangi analogni kiritish. Bunday holda, hayot siklining bosqichlari yana davom etadi, ammo yangi loyiha uchun. Ikkinchi variant - xarajatlarni kamaytirish va iqtisodiy jihatdan maqbul darajaga erishish. Retsessiya bosqichida ishlab chiqarish quvvatining qisqarishi, keraksiz aktivlarning sotilishi va xodimlarning qisqarishi kuzatiladi. Agar avvalgi bosqichda rivojlanishning ikkinchi varianti tanlangan bo‘lsa, unda loyiha barqaror daromad keltiradigan sifatida mavjud bo‘lishi mumkin. Ushbu bosqichda iste’molchilarning ushbu mahsulotga qiziqishining pasayishi bilan bog‘liq xavfli bozor xavfi mavjud.

2.