A. Taniyev innovatsion iqtisodiyot darslik

shakl. “Yopiq” kompaniyada ilmiy-tadqiqot ishlarini boshqarish

Ushbu paradigmaning asosi shundaki, barcha jarayonlar faqatgina ichki qarorlarga tayanib, kompaniya ichida sodir bo‘lishidir.
Ushbu paradigma XX asrda ancha ishonchli ishladi. Keyingi yillarda yopiq innovatsiyalarning asosiy qoidalarini buzishni boshlagan omillar ham paydo bo‘ldi. Buning sababi 2000- yillarning boshidan boshlab kuzatilishi mumkin bo‘lgan quyidagi tendensiyalardir:

1. 
   sanoat jamiyatidan bilimlarni ishlab chiqaradigan jamiyatga o‘tish, unda bilimlarni ishlab chiqaradigan jamiyat institutlari, xususan universitetlar, yangilik va taraqqiyotda muhim rol o‘ynaydi;
   
2. 
   ishlab chiqarishni tashkil qilishning keng ko‘lamli shakllaridan ba’zan barqarorroq va doimiy rivojlanishga tayyor bo‘lgan kichik firmalarga o‘tish;
   
3. 
   bir vaqtning o‘zida ham nazariy, ham amaliy bo‘lgan biotexnologiya, kompyuter va nanotexnologiya kabi sohalarda ko‘p parametrli bilimlarning paydo bo‘lishi bir vaqtning o‘zida ko‘plab mutaxassislarni jalb qilish zarurligini keltirib chiqaradi;
   
4. 
   bilimlar va ma’lumotlarning zaxiralari alohida kompaniya tomonidan to‘plangan ko‘plab patentlangan ishlanmalardan mehnat jihatidan, moliyaviy, moddiy va vaqt resurslari yetishmasligi sababli har doim ham to‘liq foydalana olmaydi. Ushbu kompaniya balki, butun jamiyat tomonidan g‘oyalarni yo‘qotish xavfi mavjud;
   
5. 
   intellektual mulk uchun ochiq bozorni faol rivojlantirishi;
   
6. 
   yangi ish joyiga avvalgi ish joyida olingan bilim va g‘oyalarning katta hajmini olib keladigan tajribali hamda professional o‘qitilgan harakatchan kadrlarning tobora ortib borayotganligi;
   
7. 
   tadqiqot natijalarini tijoratlashtirish bosqichiga o‘tkazadigan yangi firmalar (boshlang‘ich kompaniyalar)ni yaratishda xususiy venchur kapitalining o‘sib borayotgan roli bu sohada uzoq vaqtdan beri faoliyat yuritib kelayotgan
   

kompaniyalarning yangi g‘oyalarini tez-tez ishlatib turadi. Bu esa kompaniyaning tashqi yopiq chegaralarini buzadi;

8. 
   ko‘pgina mahsulotlar va xizmatlarning bozorda har doim qisqarishi sababli qo‘shimcha qiyinchiliklar yuzaga keladi, shu sababli individual texnologiya muddati qisqaradi.
   

Ushbu omillar bir vaqtning o‘zida ishlayotgan vaziyatlarda yopiq innovatsion model endi ishlamaydi. Asosiy texnologiyalarni, marketing tadqiqotlarini va ilmiy-tadqiqot ishlarini birgalikda rivojlantirish uchun strategik sheriklik aloqalarini yaratish zarur, bu ochiq innovatsiya modeliga o‘tishni anglatadi.
“Ochiq innovatsiya” atamasi Genri Chesbroning “Ochiq innovatsiya” kitobida ilk bor qo‘llanilgan. Mazkur tushuncha texnologiyalarni yaratish va ulardan foydalanishning yangi usulidir (2003). Ochiq innovatsiyalar ichki innovatsion jarayonlarni jadallashtirish uchun maqsadli bilim oqimlaridan foydalanishni hamda innovatsiyalardan samarali foydalanish uchun bozorlarni kengaytirishni o‘z ichiga oladi. Ochiq innovatsiyalar nazariyasi ilmiy-tadqiqot jarayonini ochiq tizim sifatida belgilaydi. Kompaniya nafaqat o‘zining ichki rivojlanishi orqali, balki boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda yangi g‘oyalarni jalb qilishi va yangi mahsulot bilan bozorga kirishi mumkin.
Ochiq innovatsion model qo‘shimcha g‘oyani olish uchun ichki g‘oyalarni bozorga tashqi kanallar orqali olib kirish mumkin, ya’ni kompaniyalarning amaldagi biznes turlari bilan cheklanmasligi mumkin degan taxminga asoslanadi.
G‘oyalar kompaniyadan tashqariga chiqish mexanizmi bo‘lishi ham mumkin:

• 
  eski kompaniyalar tadqiqotchilari tomonidan tez-tez tuzilgan va ishlaydigan boshlang‘ich kompaniyalar;
  
• 
  litsenziyalash;
  
• 
  brakonerlik bilan shug‘ullanadigan xodimlar;
  
• 
  yirik kompaniyalar tomonidan ustuvor texnologiyalarni birgalikda ishlab chiqish.
  

Teskari jarayon mavjud bo‘lib, dastlab g‘oyalar kompaniyalarning tadqiqot markazlari tashqarisida paydo bo‘ladi.
Keyinchalik kompaniya ichiga kirib borib, undan foydalanishi natijasida kompaniya chegaralari shaffof bo‘lib qoladi (8-rasm).
G.Chesbroning yopiq va ochiq innovatsion tamoyillarini taqqoslash juda qiziq:
1-jadval Yopiq va ochiq innovatsiyalar tamoyillarini taqqoslash

Yopiq innovatsion tamoyillar	Ochiq innovatsiyalarning tamoyillari
Ushbu sohani tushunadigan iste’dodli odamlar biz uchun ishlaydi.	Hamma iste’dodli odamlar biz uchun ishlamaydi. Biz kompaniyamiz ichidagi va tashqarisidagi iste’dodli odamlar bilan o‘zaro aloqada bo‘lishimiz kerak.
Ilmiy-tadqiqot ishidan foyda olish uchun biz o‘zimiz kashfiyot qilishimiz, uni mahsulot darajasida ishlab chiqishimiz va yakuniy natijaga etkazishimiz kerak.	Tashqi ilmiy-tadqiqot ishlari muhim qiymat yaratishi mumkin, ichki qiymatni oshirish ushbu qiymatning bir qismini olish uchun zarurdir.
Agar biz kashfiyotni o‘zimiz qilsak, u bilan bozorga birinchi bo‘lib kirishimiz mumkin.	Natijalar bo‘yicha foyda olish uchun o‘z izlanishlarimizni qilishimiz shart emas.
Agar biz sohaning, eng yaxshi g‘oyalarini o‘zimiz yaratadigan bo‘lsak, g‘alaba qozonamiz	Agar ichki va tashqi g‘oyalarimizdan maksimal darajada foydalansak, g‘alaba qozonamiz.
Raqobatchilarimiz g‘oyalarimizdan foyda bilan foydalanmasliklari uchun biz intellektual mulkimizni yaxshi nazorat qilishimiz kerak.	Biz o‘zgalarning intellektual mulkimizdan foydalanishidan foyda ko‘rishimiz kerak va biz o‘z biznes modelimizga mos kelganda intellektual mulkni boshqa kompaniyalardan sotib olishimiz kerak.

Yopiq innovatsion kompaniyalarning asosiy xususiyatlari:

1. 
   asosan o‘z g‘oyalari;
   
2. 
   ishchilarning kam harakatchanligi;
   
3. 
   oz miqdordagi shovqin kapitali;
   
4. 
   kuchsiz boshlang‘ich kompaniyalarning nisbatan ozligi,
   
5. 
   universitetlarning o‘z faoliyatidagi ahamiyati yo‘qligi. Ochiq innovatsion kompaniyalarning asosiy xususiyatlari:
   

1. 
   juda ko‘p tashqi g‘oyalar;
   
2. 
   ishchilarning yuqori harakatchanligi;
   
3. 
   venchur kapitalni faol jalb qilish;
   
4. 
   ko‘plab yangi kelgan kompaniyalar;
   
5. 
   universitetlar bilan faol hamkorlik.
   

Biotexnologiya, farmatsevtika, sog‘liqni saqlash xizmatlari, kompyuter ishlab chiqarish, dasturiy ta’minot, aloqa, bank va sug‘urta kabi sohalardagi ko‘plab kompaniyalar bir paradigmadan ikkinchisiga o‘tmoqda. Ushbu sohalarda eng yirik kompaniyalardagi innovatsiyalar tobora ularning markazlashgan ilmiy-tadqiqot laboratoriyalari chegaralaridan chiqib ketmoqda. Yangi innovatsiyalar boshqa tashqi tashkilotlarda tobora kengroq amalga oshirilmoqda.
Ko‘rinib turibdiki, ochiq innovatsion modellar kompaniyalar faoliyati uchun turli xil biznes modellarni tadqiq etish va ishlab chiqish sohasida turli xil prinsiplarni talab qiladi.
Hozirgi kunda biznes kompaniyaning innovatsion salohiyatining manbalari uning tashqarisida joylashgan yangi innovatsion bosqichga o‘tmoqda. Yopiq qoladigan sanoat tarmoqlari mavjud bo‘lsa (yadro, harbiy va boshqalar), ko‘plab sanoat tarmoqlari ochiq innovatsiyalarga o‘tish jarayoni bosqichida. Iqtisodiyotning ushbu tarmoqlarida innovatsiyalarni shakllantirish markazi markaziy ilmiy-tadqiqot laboratoriyalaridan tobora keng tarqalib borayotgan startap kompaniyalarga, innovatsiyalarning vositachisi bo‘lgan universitetlar va boshqa tashkilotlarga o‘tmoqda. Shuningdek, kompaniya innovatsiyalarida hamkorlik va qo‘shma rivojlanish foydasiga o‘zgarish mavjud.
Djoel Uest va Skott Gallager [5.20] ochiq innovatsion tizimlarning uchta asosiy vazifasini belgilaydilar: motivatsiya, integratsiya, yangiliklardan samarali foydalanish. Mualliflar to‘rtta asosiy ochiq innovatsion strategiyani aniqladilar:

1. 
   Umumiy fondga birlashtirib tadqiqot va ishlanmalar jarayonini tashkil etish.
   
2. 
   Ayrim kompaniyalar tomonidan innovatsion mahsulotning individual komponentlarini ishlab chiqish.
   
3. 
   Turli xil innovatsion mahsulotlarni yaratish uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan keng qo‘llanmalarning bepul savdosi.
   
4. 
   Katta firmalarda innovatsiyalar sohasida qaror qabul qilishda byurokratiya darajasining sezilarli darajada pasayishi.
   

Ochiq innovatsion kompaniyalarning asosiy xususiyatlari:

1. 
   juda ko‘p tashqi g‘oyalar;
   
2. 
   ishchilarning yuqori harakatchanligi;
   
3. 
   venchur kapitalini faol jalb qilish;
   
4. 
   ko‘plab yangi kelgan kompaniyalar;
   
5. 
   universitetlar bilan faol hamkorlik.
   

Innovatsion jarayonni boshqarish modeli sifatida ochiq innovatsiyalar hozirgi kunda iqtisodiyotning ko‘plab sohalarida tobora ko‘proq qo‘llanilmoqda. Alohida tadqiqot laboratoriyalarini saqlashning yuqori xarajatlari tufayli kompaniyalar tobora ko‘proq qo‘shma ishlanmalarga va ochiq innovatsion markazlarni yaratishga e’tibor qaratmoqdalar.
Ichki muhitni yopib qo‘yadigan tashkilotlar o‘zlarining resurslarini yangiliklarni takrorlash orqali sarflaydilar. Tadqiqot natijalarini yashirgan holda, tashkilotlar o‘z daromadlarining muhim qismini yo‘qotmoqdalar.
Foydalanilmaydigan ishlanmalarni arxivga ko‘chirish tamoyili eskirgan bo‘lib, ishlab chiquvchilar, innovatsion g‘oyalar va istiqbolli texnologiyalarni yo‘qotish xavfi mavjud.
Kompaniyada mavjud bo‘lgan innovatsion jarayonning modeli ham unga mos keladigan biznes modelini qurishni nazarda tutadi. Ko‘rinib turibdiki, yangilikni tijoratlashtirish, uni innovatsiyaga aylantirish, avvalo, hayotiy biznesni qurishni
nazarda tutadi. Garvard biznes maktabi professori Genri Chesbro bu borada haqli ravishda ta’kidlaydi: “Texnologiyaning o‘zida ichki qiymat yo‘q - uning qiymati ushbu texnologiya bozorga kiradigan biznes modeli bilan belgilanadi” [5.18].
Texnologik innovatsiyalarni tijoratlashtirish tashkiliy innovatsiyalarni rivojlantirishni talab qiladi. Bunday holatda, tashkiliy innovatsiyalar yetarlicha innovatsion biznes modelining asoslari sifatida tushuniladi.
Boshqacha qilib aytganda, innovatsion biznes modeli - bu innovatsiyalarni ishlab chiqish va tijoratlashtirishda kompaniya imkoniyatlarini bozor imkoniyatlari bilan bog‘lash uchun tuzilgan mexanizm.