А. Т. Гофуров, Ж. Толипова, С. С

Абдурауф Фитрат
ХХ-аср бошларида Ватан мустақиллиги ва миллат
фаровонлиги учун курашган жадидчилик харакати намоёндаларвдан бири, у йирик
олим, давлат ва сиёсат арбоби, моҳир педагог ва буюк маърифатпарвардир. Фитрат
ўзбек олимлари ичида биринчи бўлиб, ўша даврда профессор унвонига эга бўлган
олимдир- Фитрат ўз асарларида таълим тарбия ва унинг мақсаддари мактаб-маориф
иЕшари, билим бериш усулларини ва воситалари ҳақвда, маърифатли инсонларни
тарбиялаш йўллари ҳакида тўхталган. Фитрат ёшларни чет тилларни ўрганишга
даъват этган. У мамлакатни ривожланиши учун чет эллар фани, маданиятидан
хабардор бўлиши лозим деб биларди. У ҳалқ маорифи нозири бўлган даврда
талабаларни Германия, Туркияга у ердага илғор Европа илм-фан, табобат, техника
сирларини ўрганиш учун юбориш ташаббускорларвдан бири бўлди. Фитрат
инсоннинг камолотга етишиш учун бадан тарбия муҳим ақамиятга эга эканлигани
айтиб, инсоннинг бутун аъзоси саломат ва қувватга эга бўлмаса, ундай инсон узоқ
яшамаслипгаи қайд килади. Болаларнинг илм олиши билан бирга уларнинг бадан
тарбиясига аҳамият берилиши лозим. Фитрат болаларнинг соғлом бўлиб, камол
топиши ҳақвда гапирар экан, уларни ёшлигидан соф ҳаводан баҳраманд қилишни
тавсия этади. Фитратнинг ахлоқий тарбия ҳақидага фикрлари ҳам муҳим аҳамшпта
эга. Фитратнинг уқтиришича, болалар сувга ўхшайдилар. Сув кайси рангдаги
идишда бўлса, ўша рангда товланган каби болалар ҳам қандай муҳитда бўлсалар,
ўша муҳитнинг хар қандай ахлоқ ва одатни қабул қиладилар. Маданиятли миллат
бўлиш учун болаларнинг аҳлок тарбиясига катта аҳамият бериш кераклиги қайд
этади. Фитрат ахлоқий тарбияда, аввало, ота-она ва муаялимларнинг ўзлари гўзал
аҳлокли бўлишлари зарурлигини айтади. Фитрат ватаннинг равнак, топиши учун
дунёвий илмларни эгаллашга даъват этади.
Абдуқодир Шакурий
жадидлар педагогакасини Абдуқодир Шакурий
сиймосисиз тасаввур қилиш қийин. Чунки у ўз замонасининг етук олими, маориф
фидойиси эди. Шакурий Самарқандца янги усулда биринчи мактабни ташк1Ш
қилган кишвдир. Шакурий мактабида аниқ дастур асосвда дунёвий фанлар ҳам
ўқитилган .
Таникли олим Жўра Йўлдошев ўзининг «Таълим исгикдоли йўлида» номли
китобида Шакурий ишлари ҳақида шундай фикр билдиради «А.Шакурий ўқиш,
ўқитиш услубидага янгюшкнинг аҳамияти шундаки, биринчвдан у ўша даврда
мавжуд бўлган эски ўқитиш усулларини қўлламайди. Иккинчвдан мактабда кичик
ешдаги ўгил ва қиз болаларни бирга ўқитиш услубини жорий қилди. Учинчидан,
!7

---

болаларни она тилисвда ўкитишга қагьий риоя қилди, чет тияларни ўрганишга
даъват этди. Тўртинчидан, янга усул мактаблари учун жуда содца, тушунарли тилда
дарслюслар тузиб, уларни нашр этди. Бешинчидан ўз мактабларига меҳнат ва
мусиқа дарсликларини киритди. У ўз ўқувчиларига қишлоқ хўжалиги ва
боғдорчиликка оид ишлар билан таништирди. Бу машғулотлар учун мактаб
дастуридан алоҳида соатлар ажратди». Бу сўзлар Шакурийнинг педагогик
фаолиятига берияган энг клсқа, айни пайтда батафсил таърифдир.
Жадидларнинг таълим-тарбия ҳақидаги қарашлари ва ҳаракатлар натижасвда.
Ўрта Осиёда жумладан Ўзбекистонда дунёвий илмлар табиат фанлари, фан
техникага, табобатга овд илмларни ривожланишига туртки бўлди. Жадидларнинг
таълим-тарбия тўғрисидага қарашлари шу бипан характерлики, улар
аждодларимизнинг бу борадаги қимматли фикрлари илғор, замонавий қарашлар
билан уйгунлаштирдилар. Шу боис уларнинг педагогик қарашлари ижтимоий
заминга асослангани билан ҳанузгача ўз аҳамиятини саклаб келмокда.
Билимларни текшириш учун саволлар:
1. Жадидчшшк харакатини вужудга келиш сабаби нимада эди?
2. Жадидчилик дастлаб қаерда вужудга келда ва асосчиси ким?
3. Жадидчилар ҳаракатининг асосий мақсади нимадан иборат?
4. Жадидчиларнинг таълим ва тарбия ҳақида кандай қарашлари мавжуд?
5. Янги усул мактабларини очилишица қайси олимлар кўп ишлар қилдилар?
6. Мунаввар Қорининг тамим ва тарбия ҳакидаги қарашлари нимадан
иборат?
7. Бехбудий, Шакурий, Фитрат, Авлонийнинг жадидчилик ҳаракатидаги
ролини тушунтириб беринг?