А. Т. Гофуров, Ж. Толипова, С. С

Абу Наср Фаробий
- ўрта аср шарқининг машҳур мутаффакири, қадимги
Юнон фалсафасининг Шаркдага энг йирик давомчиси ва тарғиботчисидир.
Фаробий қадимги Юнон илмининг чукур билимдони бўлган, унинг Шарқда
тарқалиши ва ривожига катта хисса қўшгани туфайли уни - «Шарқ
Аристотели» - «Муаллими Соний» - «Иккинчи муаллим» (биринчи муаллим
Аристотель) деб атайдилар.
Фаробий таълим - тарбияга бағишланган асарларида таъдим тарбиянинг
муҳимлига, унда нималарга эътибор бериш зурулиги, таълим-тарбия усуллари ва
услуби ҳақвда фикр юритади. «Фозил одамлар шаҳри», «Бахт-соатдатга эришув
тўғрисида», «Ақгс махнолари» каби асарларида ижтимоий-тарбиявий қарашлари
ўз ифодасини топган.
Фаробий «Бахт-саодатга эришув тўғрисида» асарвда билимларни ўрганиш
тартиби ҳақида фикр баён этган унинг таъкндланишича, аввал билиш зарур
бўлган илм ўрганилади, бу олам асосяари ҳакдцаги илмдир. Уни ўргангач,
табиий билимларни, табиий жисмларни тузилиши, шаклини, осмон хақидаги
билимларни ўрганиш лозим. Увдан сўнг, умуман, жонли табиат ўсимлик ва
ҳайвонлар ҳақидаги илм ўрганилади, дейди.
Фаробий таълим-тарбияга биринчи марта таъриф берган олим саналади.
Таълим деган сўз инсонга ўқитиш, тушунтириш асосида назарий билим бериш;
тарбия-назарий фазилатларни, маълум ҳунарни эгаллаш учун зарур бўлган хулқ
нормаларни ва амалий малакаларини ўргатшццир, дейди олим.
Фаробий ўз асарларида ахлоқий фазилатларга тўхталиб ўз фикрларини баён
этади. Ахлоқий фазилатлар дегавда билимдонлик, донолик ва мулоҳазали
бўлиш, виждонлилик, камтарлик, кўпчилик маърифатини юқори қўйиш,
хақиқат, манавий юксакликка интилиш, адолатлилик каби хиолатларни
тушунди. Аммо бу хислатларнинг энг муҳими ҳар бир инсоннинг билимли,
маърифатли бўлишидир. Шунинг учун Фаробий аҳлақ тушунчасига акл билан
узвий боғяиқ холда тафаккурга асосланган ахдюқ асосида қарайди.
Фаробийнинг талим-тарбия йўллари, усуллари, воситалари ҳақидаги
қарашлари ҳам қимматлидир. У инсовда гўзал фазилатлар икки йўл - таълим ва
тарбия йўли билан ҳосил қилинади. Таьлим назарий фазилатларни
бирлаштирса, тарбия назарий ва амалий фазилатларни бирлаштиради, дейди.
Ҳар иккаласи бирлашса, етуклик намоён бўлади. Фаробий тамимда барча
фанларни назарий асослари ўрганилса, тарбвдда маънавий аҳлоқий қоидалар,
одоб меёрлари ўрганилади. Касб - ҳунарга оид малакалар ҳосил кдгшнади, деб
уқтиради.
Фаробий таълим-гарбияда рагбатлантириш, одаъинтириш, мажбур этшп
методларини илгари сурган. Ҳар икки усул ҳам инсонни ҳар камол тамойилга
етказиш мақсадини кўзлайди. Фаробийнинг таълим-тарбия ҳақидаги қарашлари
ҳозирча ўз аҳамиятини саклаб келмоқца. Абу Райхон Беруний - жаҳон
фанининг тараққиётига ғоят улкан хисса кўшган зўр истеъдод эгаси ва
тадқиқотчи эди. Унинг ўлмас илмий асарлари жаҳон фани таракететида
бениҳоя юксак аҳамиятга моликдир. Берунийнинг йирик асарларига
«Минералогия», «Хиндистон», «Геодезия», «Ўтмиш ёдгорликлари», «Сайдана»
кабиларни олиш мумкин. Беруний хар бир яратган асарининг киши руҳиятига,
Қобилиятига мос, уни толиктирмайдиган бўлишига эътибор беради. Беруний
езади: «Бизнинг мақсадимиз ўкувчини толиқтириб қўймасликдир. Ҳадеб бир
нарсани ўқий бериш зерикарли бўлади. Агар ўқувчи бир масаладан бошқа бир
11

---

масалага ўтиб турса, у худди турли-туман боғ-роғларда сайр қцлгандек бўлади,
бир богдан ўтар-ўтмас, бошқа бог бошланади. Кейин унинг ҳаммани кўриш ва
томоша қилгиси келади». Берунийнинг илмий билимларини эгаллаш йўллари,
усуллари ҳақидаги фикрлари қозирги даврда ҳам долзарбдир. Ўқувчига билим
беришда:
- ўкувчини зериктирмаслик;
- билим беришда бир хигс нарсани ёки бир хил фанни ўргатавсрмаслик;
- узвийлик, изчиллик;
- янги мавзуларни, қизиқарли, асосан, кўргазмали баён этиш керак деб
уктиради.
Билим олишда тушуниб ўрганиш, илмий тадоциқотчининг поклнкка риоя
этишига алоҳида зътобор беради, жамиятнинг равнақи маърифатнинг ривожига
боғлиқ деган гояни илгари суради.
Абу Райхон Беруний бнлим олишни ахлоқий тарбия билан боғлайди. Зеро,
инсовда комилликнинг муҳим мезони юксак ахлоқлиқдир. Беруний инсон ҳар
томонлама камолга етиши учун у илмли бўлиши билан бирга меҳнатсевар ва
хунар эгаси бўлиши ҳам керак дейди. У инсон камолотида уч нарса
муҳимлигани таъквдлайди. Бу хозирги давр педагогикасида ҳам эьтироф
килувчи ирсият, муҳит, тарбиядир. Маълум бир даврда инсон камолотига
ирсият, муҳитнинг таъсирини инкор этиб, фақат тарбияни тан оладилар. Лекин
Беруний ўз замондошлари-Фаробий, Ибн Синолар каби инсон камолотвда ҳар
учаласини ҳам муҳим деб ҳисоблайди. Яъни у инсоннинг камолотга етишида
илму маърифат, санъат ва амалиёт асосий роль ўйнасада, насл-насаб, ижтимоий
муҳит ва ижтимоий турмуш қонуниятлари ҳам катта аҳамиятга эга эканлишни
таъкидлайди. Беруний назарвда инсон камолга етишнинг энг муҳим омиллари
илм-маърифатли бўлиши ва юксак ахлоқлиликдир. Беруний илмий билимга оид,
таълим методлари ҳақидага қарашлари билан таълим назаряясида ўзига хос
мактаб яратади. Берунийнинг ҳам табиий, ҳам ижтимоий фанларни қамраб
олган 150 дан ортиқ асари мавжуддир.
Абу