A samatov, I. B. Rustamova

Ishlab chiqarish vosita sifatida yerdan foydalanishda uning bir qancha xususiyatlari mavjud:

• 
  yer qishloq xo'jaligida ishlab chiqarish vositasi. Boshqa sohalarda yer joy vazifasini bajarib kelmoqda;
  
• 
  yer maydonining cheklanganligi va takror ishlab chiqarilmasligi. Yer tabiatan cheklangan, uning maydonini inson kengaytira olmaydi. Boshqa asosiy vositalarni, masalan, traktorlami, mashinalarni talabni qondirish maqsadida xohlagancha ishlab chiqarish mumkin;
  
• 
  yeming tabiat mahsuli ekanligi. Yerning kelajakdagi taqdiri tabiat- ga bog'liq. Boshqa asosiy vositalar, ya’ni binolar, inshootlar, kom- baynlar, traktorlar inson mehnatining mahsulidir. Zaruriyat tug'ilganda ular inson tomonidan ishlab chiqarilishi mumkin. Yerni esa inson ishlab chiqara olmaydi;
  
• 
  qishloq xojaligi mahsulotlari yetishtirish maqsadida yerni bir joydan ikkinchi joyga ko'chirib yurish imkoniyati cheklangan. Undan joylashgan makonida oqilona foydalanish mumkin. Lekin mashina va traktorlarni talab etilgan joyga olib borib, turli xildagi islilarni amalga oshirish, bino-inshootlami ham talab etilgan joyga qurish mumkin;
  
• 
  yerning yuqori qatlami hisoblangan tuproq unumdorligining mavjudligi, yaxshi qarash natijasida uning oshib borishi. Tuproqqa vaqtida ishlov berilsa, o'g'itlansa, uning unumdorligi oshib borishi mumkin. Lekin boshqa asosiy vositalar ishlab chiqarish jarayonida qatnashishi oqibatida jismoniy jihatdan ishdan chiqadi. Ular vaqt o'tishi bilan fan-texnika taraqqiyoti natijasida ma’naviy jihatdan ham eskiradi. Yerning unumdorligidan tadbirkorlik bilan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
  

Qishloq xo‘jaligida yerning yuqori qatlami hisoblangan tuproq unumdorligi katta ahamiyat kasb etadi. Tuproq unumdorligining quyidagi turlari mavjud: tabiiy, sun’iy va iqtisodiy unumdorlik. Tuproq- ning tabiiy unumdorligi - tabiat mahsulidir.

U tabiatning ta’siri natijasida uzoq yillar mobaynida shakllanadi. Uning holati quyosh nuri hamda yog‘ingarchilik miqdoriga, shamol va suvlaming ta’siriga bog'liqdir.

Ulaming ijobiy ta’sirida tuproqning tabiiy unumdorligi yaxshi bo'ladi. Sun’iy va iqtisodiy unumdorlik esa inson mehnati natijasida shakllantirilib, oshirilishi mumkin. Jumladan, mehnat, mablag' sarflab, yerlarning meliorativ holatini yaxshilab, urug' ekib, ulami o'g'itlash, yaxshi, sifatli ishlov berish orqali tuproqning iqtisodiy unumdorligi yuksaltirilishi mumkin.

O'zbekistonning yer fondi 44,8 mln gektarni tashkil etadi. 22,3 mln gektar, ya’ni 50 foizdan ortiq yerlardan qishloq xo'jalik ishlab chiqarishida foydalanilmoqda. O'rmon xo'jaligi korxonalari yer fondi jami yer fondining 19,5 foizini tashkil etib, 8,6 mln gektardan iborat. Cho'l — tog' mintaqasida joylashgan davlat zaxirasidagi unumdorligi past yerlar 23,4 foiz, ya’ni 10,4 mln gektar. Sanoat va transport yerlari 4,4 foiz, ya’ni 1,9 mln gektar. Aholi manzilgohlari egallagan yerlar 0,5 foiz, ya’ni 0,2 mln gektarni tashkil etadi. Boshqa maqsadlarda 0,5 million gektar yerdan foydalanilmoqda (8.1- jadval).

Qishloq xo'jalik yerlari ichida ancha katta salmoqni — 83,5 foizni o'tloqlar va yaylovlar egallaydi. Undan keyingi qatorlarda haydaladigan yerlar 14,9 foiz, ko'p yillik ekinlar — bog'lar va tokzorlar 1,4 foiz joylashgan. Qishloq xo'jaligida foydalanilmaydigan va boshqa turdagi yerlarning ulushi Respublika jami yer fondining 49,88 foiziga teng.

Hududi cho'l va dasht mintaqalarda joylashgan viloyatlarda yaylovlaming salmog'i ancha yuqori. Bu ko'rsatgich Navoiy viloyatida

1. 
   jadval
   

0‘zbekiston Respublikasi yer fondining yerlar toifalari bo‘yicha taqsimlanishi

Yerlar toifalari	2000-y.		2012-y.
	mingga