A salimov, G. Axmedjonova

Tо‘quv dastgohi  
turlari
Mokili
Mokisiz
22-rasm. Tо‘quv dastgohlari turi
MOKISIZ ARQOQ TASHLASH 
USULLARI
Mitti mokili
Rapirali
Pnevmatik
Gidravlik
23-rasm. Mokisiz arqoq tashlash usullari
Arqoq ipini homuzaga 
tashlash turlari
Uzlukli
Uzluksiz
24-rasm. Arqoq ipini homuzaga tashlash turlari
Arqoq ipi bilan ta’minlashning turi bо‘yicha dastgohlar mexanik, 
avtomatik  arqoq  almashtirish  mexanizmi  bilan  jihozlanmagan  va 
avtomatik dastgohlarga bо‘linadi.

---

34
Homuza hosil qiluvchi mexanizmlarning tuzilishiga qarab, tо‘quv 
dastgohlari kulachokli, karetkali va jakkardli dastgohlarga bо‘linadi. 
Kulachokli homuza hosil qiluvchi mexanizmli dastgoh larda, asosan, 
oddiy о‘rilishli (polotno, sarja, satin va h.k.) tо‘qi malar tо‘qish mumkin. 
Karetkali  dastgohlarda  esa,  12–48  tagacha  shodalar  mavjud  bо‘lib, 
shularga mos tо‘qimalar ishlab chiqarish mumkin. Jakkard mashinali 
dastgohlarda esa, har qanday naqshli (gulli) tо‘qimalar olish mumkin.
Batan  mexanizmining  tuzulishiga  qarab  dastgohlar  umumiy, 
seksiyali,  nuqtali,  rotatsion  va  tebranma  arqoq  jipslashtirish  mexa-
nizmli dastgohlarga bо‘linadi.
Zarb  mexanizmi  tuzilishiga  qarab  dastgohlar  ketma-ket  va  ix-
tiyoriy zarbli dastgohlarga bо‘linadi.
Bir  vaqtda  ishlatiladigan  arqoqlarga  qarab  dastgohlar  bir  rangli 
va kо‘p rangli dastgohlarga bо‘linadi. Kо‘p rangli arqoq almashtirish 
mexanizmini qо‘llash, tо‘qima turlarini kо‘paytirishga imkon beradi.
Tо‘qimadagi  iplarning  turiga  qarab  paxta,  jun,  ipak,  zig‘ir,  me-
tall,  shisha  va  boshqa  tо‘qimalarni  ishlab  chiqarishga  moslashgan 
tо‘quv  dastgohlari  ishlab  chiqariladi.  Ayrim  rivojlangan  firmalar 
kо‘p lab barcha turdagi iplardan tо‘qima olish imkoniyatiga ega uni-
versal  tо‘quv  dastgohlarini  ishlab  chiqarmoqda.  Ishlab  chiqa rilgan 
tо‘qimadan foydalanishga qarab dastgohlar oddiy va maxsus tо‘qima 
ishlab chiqaruvchi dastgohlarga bо‘linadi.
Ishlab chiqarilayotgan tо‘qimani eniga qarab dastgohlar ensiz va 
enli dastgohlarga bо‘linadi, lekin bu shartli kо‘rsatkich bо‘lib, hozir da 
maksimal taxtlash eni 2 metrdan ortiq bо‘lgan dastgohlar enli dast-
gohlar deb qabul qilingan.
Tо‘qima qanday tо‘quv dastgohida ishlab chiqarilishidan qat’i na-
zar, unda quyidagi beshta amal bajariladi:
–  tanda ipini uzatish va uni taxtlash tarangligini hosil qilish;
–  iplarni ikki qismga ajratib, birinchi qismini yuqoriga kо‘ta rish, 
ikkinchi qismini pastga tushirish bilan homuza hosil qilish;
–  hosil qilingan homuzaga arqoq ipini tashlash;
–  homuzadagi arqoq ipini tо‘qima chetiga jipslashtirish va tо‘qima 
elementini hosil qilish;

---

35
–  tо‘qimani  tortish  va  unda  kerakli  arqoq  bо‘yicha  zichlikni 
ta’minlash.
Yuqoridagi  beshta  amalni  bajarish  uchun  tо‘quv  dastgohlariga 
quyidagi mexanizmlar о‘rnatilgan; homuza hosil qiluvchi mexanizm-
lar,  zarb  va  arqoq  ipi  tashlash  mexanizmlari,  batan  va  arqoq  ipi ni 
jipslashtiruvchi mexanizmlar, tо‘qima rostlagichlari, tanda rostlagich-
lari (25-rasm). 
Bu  mexanizmlarning  ishlashi,  ularning  sozligi,  ishlab  chiqarila-
yotgan  tо‘qimaning  tuzilishiga,  sifatiga,  uzuqlar  soniga,  dastgoh  va 
meh nat  unumdorligiga  bevosita  ta’sir  etib,  ularni  aniqlovchi  asosiy 
shartlardan hisoblanadi. Shuning uchun mexanizmlar kо‘p roq о‘rga-
niladi  va  dastgohlar  ustida  tinimsiz  ishlar  olib  boriladi.  Yuqoridagi 
asosiy  mexanizmlardan  tashqari  tо‘quv  dastgohlariga  ogohlantiruv-
chi,  arqoq  ipini  avtomat  almashtiruvchi  va  boshqa  yor damchi  me-
xanizmlar  ham  о‘rnatiladi.  Zamonaviy  tо‘quv  dast gohlarida  bu  me-
xanizmlarning  ishlashini  boshqarish  uchun  mik roprotsessorlardan 
foy dalanilib,  ularga  xizmat  kо‘rsatish  tobora  kamayib  bormoqda. 
Mikro protsessorlardan  tо‘quv  dastgohlarida  foydalanish  ularning 
aniq ishlashini ta’minlaydi.
25-rasm. Tо‘quv dastgohining texnologik kо‘rinishi

---

36
Tо‘quv  dastgohlarini  ishlab  chiqaruvchi  xorijiy  firmalar.  Tо‘quv 
dastgohlari kо‘plab davlatlarda ishlab chiqariladi. Quyida zamonaviy 
tо‘quv dastgohlarini ishlab chiqaruvchi yetakchi fir malarning ayrim-
lari keltirilgan (2-jadval). 
2-jadval