A s o s L a r I toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini

Tafakkur qonunlari. 
Inson bilish jarayonida buyum va hodisa­
lar, ularning sifat, xususiyatlari haqida tushunchalar hosil qiladi, 
fikr-mulohaza yuritadi, ularni mantiqiy bog‘lab, xulosalar hosil 
qiladi. Bu jarayonni tushunish uchun tafakkur shakli va tafakkur 
qonuni nima ekanligini bilib olish zarur.
Tafakkur qonunlariga amal qilish to‘g‘ri, tushunarli, aniq, 
izchil, ziddiyatsiz, asoslangan fikr yuritishga imkon beradi. Aniq- 
lik, izchillik, ziddiyatlardan xoli bo‘lish va asoslanganlik to‘g‘ri 
tafakkurlashning asosiy belgilaridir. Bular mantiqiy qonunlarning 
asosini tashkil etuvchi belgilar bo‘lganligi uchun, ularning har 
birini alohida-alohida ko‘rib chiqamiz.
204

---

Ayniyat qonuni. 
Biror buyum yoki hodisa haqida flkr yuritil- 
ganda, ularga xos bo‘lgan barcha muhim belgilar, qamrab olinadi. 
Predmet haqidagi fikr necha m arta va qanday holatda takrorla- 
nishiga qaramasdan doimiy, o‘zgarmas va qat’iy mazmunga ega 
bo‘ladi. Tafakkurga xos bo‘lgan bu aniqlik xususiyati Ayniyat qo- 
nunining mohiyatini tashkil etadi.
Ayniyat qonuniga ko‘ra, ma’lum bir predmet yoki hodisa haqi­
da aytilgan ayni bir fikr ayni bir muhokama doirasida ayni bir 
vaqtda o‘z-o‘ziga tengdir. Bu qonun formal mantiq ilmida «А—А» 
formulasi bilan ifodalanadi.
Ayniyat qonunining asosiy talabi quyidagicha: fikrlash jarayo­
nida turli fikrlarni aynanlashtirish va, aksincha, o‘zaro aynan 
bo‘lgan fikrlarga teng emas, deb qarash mumkin emas. Bu m an­
tiqiy tafakkurning muhim shartlaridan biridir. Fikrlash jarayoni­
da bu qonunni bilib yoki bilmasdan buzish holatlari uchraydi. 
Ba’zan bu holat bir fikrning tilda turli xil ifodalanishi bilan bog'liq 
bo‘ladi. Tilda mavjud bo‘lgan omonim va sinonim so‘zlarning 
qo‘llanishi ham ba’zan turli fikrlarning o‘zaro aynanlashtirilishi- 
ga, ya’ni noto‘g‘ri muhokamaga olib keladi. Bahs-munozara ja­
rayonida qanday qilib bo‘lsa ham raqibini aldash va yutib chiqish 
maqsadida Ayniyat qonuni talablarini ataylab buzuvchilar sofist­
lar deb ataladi, ularning ta ’limoti esa sofistika deyiladi.
0 ‘zbek xalqiga xos bo‘lgan askiya san’atida Ayniyat qonuni ta- 
labining ataylab buzilishini so‘zlarning o‘z ma’nosida emas, balki 
ko‘chma ma’nolarda qo‘llanishini kuzatish mumkin. Bu o‘ziga 
xos so‘z o‘yini bo‘lib, unda qo‘llaniladigan nozik qochirimlar 
askiya aytuvchining mahoratini ko‘rsatadi va tinglovchilarning 
kulgusiga sabab bo‘ladi. Aytish mumkinki, hayotda, amaliyot- 
da tushunchalarning turli ma’nolarda qo‘llanilishi g‘arazli yoki 
beg‘araz, yaxshi yoki yomon maqsadlarga xizmat qilishi mumkin.
Ayniyat qonuni tafakkurga, uning barcha elementlari, shakl- 
lariga xos bo‘lgan umumiy mantiqiy qonundir. Bu qonunning 
talablari tafakkurning har bir shakliga xos bo‘lgan konkret qoi- 
dalarda aniq ifodalanadi.