|
XIX asr oxiri va XX asr boshidagi falsafiy tafakkur.
Minta-
qamiz XIX asr oxirlarida Chor Rossiyasi tarkibiga zo‘rlik bi
lan qo‘shib olindi va bu ijtimoiy tafakkurda chuqur iz qoldirdi.
Turkistonda ma’rifatchilik harakatining avj olishi jadidchilik
g‘oyalarining vujudga kelishida muhim o‘rin egalladi. Lekin
Sho‘rolar davrida jadidchilik ko‘pincha bir tomonlama talqin
qilindi, uning g‘oya va maqsadlarini soxtalashtirish va hatto
60
uni millatchilik harakati deb baholash hollari ham bo‘ldi. Mus
taqillikka erishilgandan so‘ng bu harakatni xolisona va ilmiy
nuqtayi nazardan tadqiq qilish imkoniyati tug‘ildi. Jadidchilik
harakatining yirik namoyandalari Turkistonda mustaqillik, m il
liy taraqqiyot uchun, xalqning manfaatlari uchun kurash olib
bordilar. Jadidchilik harakatining muhim xususiyati uni milliy-
ozodlik harakati va Turkistonda milliy burjuaziyani vujudga keli-
shi bilan chambarchas bogliqligi edi.
0 ‘sha davrda jadidchilik harakatining qator vakillari yetishib
chiqdi. Bular Munavvar qori, Avloniy, Behbudiy, Fitrat, Cho‘lpon
va boshqalardir.
Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875-1919) jadidchilik harakatining
asoschilaridan biri bo‘lib, yangi maktablar qurish, yosh avlodni
mustaqillik ruhida tarbiyalash, ularni ilmli qilish, m a’rifat va
taraqqiyot uchun kurashga katta hissa qo‘shgan mutafakkirdir.
Behbudiy yangi maktablar uchun «Risolayi asbobi savod», «Riso-
layi jug‘rofiyai umroniy», «Kitobat ul-atfol», «Amaliyoti islom»,
«Risolai jug‘roflyai rusiy» va boshqa darsliklarni yozadi. Uning
asosiy asari «Padarkush» dramasidir. Bulardan tashqari, Beh
budiy ko‘plab publitsistik maqolalar yozdi, matbuotda xizmat qil
di, nashr ishlari bilan mashg‘ul bo‘ldi. Uning maqolalarida millat
va Vatan taqdiri, mustaqillik g‘oyasi, axloq va ta’lim-tarbiya va
boshqa masalalar o‘rin olgan.
Jadidchilik harakatining yirik namoyandalaridan biri Abdulla
Avloniydir (1878—1934). U pedagogik faoliyat va badiiy ijodni
qo‘shib olib bordi. Avloniy ochgan maktablarda dunyoviy fanlarni
bolalarga o‘qitish yo‘lga qo‘yildi. Mutafakkir «Ikkinchi muallim»,
«Birinchi muallim», «Alifbedan so‘nggi o‘quv kitobi» kabi dars
liklarni yaratdi. Ayniqsa, olimning «Turkiy guliston yoxud ax
loq» darsligi bolalar dunyoqarashi, milliy ongi va mafkurasining
shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Unda bolalarga ilm-
fan sirlarini o‘rgatish, yaxshi xulq-odob qoidalarini singdirish,
Turkiston xalqini asriy qoloqlikdan qutqarish yo‘llari, iqtisod,
tadbirkorlikni rivojlantirish, mamlakatni xon iashyo qaramligidan
xalos etish, ma’rifat va ma’naviyatni yuksaltirish masalalari yo-
ritilgan. Avloniy «Advokatlik osonmi», «Biz va Siz», «Portugaliya
61
inqilobi», «Ikki sevgi» va boshqa dramatik asarlar yozib, o‘zbek
teatri va dramaturgiyasi rivojiga munosib hissa qo‘shdi.
Jadidchilik harakatining yana bir yorqin vakili Abdurauf Fitrat
(1884—1939) bo‘lib, ilmning ko‘p sohalarida ijod qilgan muta-
fakkirdir. Olim «Sayxa» («Bong»), «Hind sayyohining qissasi»,
«Uchqun» to‘plami, «Chin sevish», «Hind ixtilochilari», « 0 ‘zbek
tili grammatikasi», «Chig‘atoy adabiyoti» va boshqa ko‘plab asar
lar yozdi. Fitratning asarlarida xalqni jaholat va nodonlikdan
qutqazish, ilm-ma’rifatga chorlash, milliy mustaqillikka erishish,
xalqning o‘zligini tanishi, ongining o‘sishi, kuchli va rivojlangan
davlat tuzish, xalqning bilimdon bo‘lib, tijorat va tadbirkorlik bilan
shug£ullanishi, Yevropaning fan va texnika yutuqlarini o'rganish
kabi g‘oyalar ilgari suriladi. Uning yuqoridagi millatparvarlik va
vatanparvarlik ruhi bilan sug‘orilgan g‘oyalari hozir ham tadbir
korlik, m a’naviyat va m a’rifatni ravnaq toptirishda, milliy g‘oya va
mafkurani shakllantirishda, xalqning o‘zligini anglashida muhim
ahamiyatga ega.
Xullas, 0 ‘zbekiston hududidagi ijtimoiy-falsafiy flkr tarixini
qisqa yoritish shundan dalolat beradiki, u bizning davrimizgacha
uzluksiz ravishda madaniyat, inson tafakkuri va aql-zakovati-
ning yuksalishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Lekin musta-
bid tuzum davrida ijtimoiy-falsafiy fikr tarixiga bir tomonlama,
sinfly nuqtayi nazardan yondashildi, faqat kommunistik partiya
mafkurasi talablariga to‘g‘ri keladigan g‘oya va fikrlarga e’tibor
berildi. 1917-yildagi Oktyabr to‘ntarishidan so‘ng asta-sekin
o‘tmish m a’naviyati, falsafiy fikri o‘rnini markscha-lenincha
mafkura egallay boshladi. Oliy o‘quv yurtlari, keng xalq ommasi
orasida dialektik va tarixiy materializm va ilmiy ateizm targ‘ib
qilindi, ularga to‘g‘ri kelmaydigan ta’limotlar qattiq tanqid ostiga
olindi. Eng achinarlisi shuki, o‘z milliy madaniyati, urf-odati va
an’analariga sodiq bo‘lgan, ularni saqlab qolishga intilgan ziyoli-
lar, shoir va yozuvchilar quvg‘inga uchrab, qatag‘on qilindi.
Lekin yuqoridan bo‘lgan tazyiqlarga qaramay, madaniy-
m a’naviy va ijtimoiy-falsafiy m erosim izni o‘rganish, tadqiq qi
lish tam om an to ‘xtab qolmadi. 60—70-yillarda I.M. Mo‘minov,
V.Zohidov,
keyinroq
esa,
O.Fayzullayev,
E.Yusupov,
62
M.Xayrullayev, J.Tulenov, H .Po‘latov kabi olim larning ijtimoiy-
falsafiy tadqiqotlari o‘sha davr tafakkurini aks ettirishda ahami-
yatga ega bo‘ldi.
0 ‘zbekistonning mustaqillikka erishuvi falsafiy merosimizni
xolisona, haqqoniy va yangicha tafakkur asosida tadqiq qilish
uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Endigi vazifa sobiq mafkura-
ning asoratlarini bartaraf qilib, milliy mafkuramizga tayanib, boy
ma’naviy va madaniy qadriyatlarni, ijtimoiy falsafiy tafakkur ta-
rixini chuqur va har tomonlama o‘rganishdan iboratdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
