dI~Idx
bo‘lar ekan. U holda uni tenglik shaklida quyidagicha
dI I dx
deb yozish mumkin. proporsionallik koeffitsiyenti - nurlanishining yutilish koeffitsienti deyiladi. Bu yerdagi minus ishora faqatgina - nurlanish oqimi intensivligining kamayishini ko‘rsatadi, xolos. Yuqoridagi ifodani integrallasak,
I
dI ()dx, lnI
x ln C ,
bundan I
Ce x
kelib chiqadi.
x =0 da I = I0 bo‘lganligi uchun, C= I0 ekanligini topamiz.
U holda
0
I I x
(35.2)
bo‘ladi. Demak, biror-bir muhit orqali o‘tayotgan vaqtda - nurlanish oqimining intensivligi eksponensial qonun bo‘yicha
kamayar ekan. Agar
1 bo‘lsa, u holda I= I /e bo‘ladi. -
x 0
nurlanishning yutilish koeffitsiyenti son jihatdan shunday muhit yoki moddaning qalinligiga teskari proporsional bo‘lar ekanki, ushbu qalinlikni o‘tgan oqim o‘z intensivligini e marta kamay- tirarkan. Shuningdek, yutilish koeffitsiyenti - kvantlarning - nurlanish oqimidan chetga chiqaruvchi jarayonlarning nisbiy ehtimolligiga proporsional bo‘lib, m–1, sm–1, mm–1 va boshqa birliklarda o‘lchanar ekan.
- nurlanishning yutilish koeffitsiyenti ularning haqiqiy yutilish koeffitsiyenti va sochilish kojffitsiyenti larning yig‘in- disiga tengdir:
. (36.3)
170
kattalik - kvantning moddadagi birinchi to‘qnashuviga
qadar o‘tgan o‘rtacha yugurish yo‘li deyiladi. kattalik 1/ dan kichik hamda juda katta ham bo‘lishi mumkin. Nazariy jihatdan ba’zi - kvantlar moddada uning atomlari bilan to‘qnashmasdan juda katta yo‘l o‘tishi mumkinligi haqida gapirish joiz. Shu tufayli ham - kvantlar zaryadli zarralardan farqli o‘laroq, o‘tish qobiliyati katta bo‘lgan zarralar qatoriga kiradi.
- kvant moddalar bilan o‘zaro ta’sirlashganda uch xil jarayon ro‘y beradi: fotoeffekt, Kompton effekti, elektron-pozitron jufti hosil bo‘lish jarayoni. Agar - kvantning enregiyasi elektronning tinchlikdagi E = m c2
0 0
enregiyasidan kichik bo‘lsa, - nurlanish moddalar bilan o‘zaro ta’sirlashganda fotoeffekt hodisasi ro‘y beradi. Unda - kvantning butun energiyasi uning yo‘lida uchragan atom elektroniga to‘la uzatiladi va - kvant yo‘qoladi, uning o‘rniga esa elektron atomdan
Ee=E–Ii (36.4)
energiya bilan uchib chiqadi, bu yerda Ii — berilgan elektron uchun ionlash potensialidir. Fotoeffekt E>Ii bo‘lgandagina sodir bo‘ladi. - kvantning enregiyasi bir necha eV bo‘lganda fotoeffekt atomning tashqi elektron
qobihidagi elektronlarda ro‘y beradi. - kvantning energiyasi ortib borgan sari fotoeffekt yadroga yaqin turgan eletkron qobig‘idagi elektronlarda sodir bo‘ladi. Fotoeffekt hisobiga yutiladigan - nurlanishning f yutilish koeffitsiyenti - kvantning energiyasi ortib borishi bilan kamayib boradi. Fotoeffekt ro‘y berishi ehtimoli muhitning zaryadi Z ga kuchli bog‘langandir,
taxminan f □ Z 5 bo‘ladi. Bu esa atomdagi elektronlarning o‘z yadrolariga
turlicha bog‘langanligi bilan tushuntiriladi. Yengil yadrolardagi elektronlarning o‘z yadrolari bilan bog‘la-
nishini ta’minlovchi kulon kuchlari og‘ir yadrolardagiga qaraganda ancha kuchsiz bo‘ladi. Agar - kvantning energiyasi shunday bo‘lsaki, fotoeffekt atomning barcha elektron qobiqlarida ro‘y bersa, uning 80%i K-qobiq- dagi elektronlarda sodir bo‘ladi. Fotoeffektda hosil bo‘lgan elektronlar - kvantning harakat yo‘nalishiga 90° burchak ostida uchib chiqa-
dilar.
Ammo - kvant energiyasining ortishi bu elektronlar burchak taqsimotini - kvant
yo‘nalishida oldinga tortadi (111- rasm).
Do'stlaringiz bilan baham: |