A. S. (guruh rahbari); Fattohov

Qo‘shimcha adabiyotlar

[1] — 469—74- betlar, [2] — 250—53- betlar,
[4] — 526—30- betlar,
[5] — 468—73- betlar, [6] — 311—14- betlar.

Nazorat uchun savollar

1. 
   Yadroning bog‘lanish energiyasiga ta’rif bering.
   
2. 
   Massa defekti formulasini ko‘rsating.
   
3. 
   Solishtirma bog‘lanish energiyasi deb nimaga aytiladi?
   
4. 
      ( A) bog‘lanishdan qanday xulosalar kelib chiqadi?
   
5. 
   Yadro kuchlarining xossalarini sanab bering.
   
6. 
   Nima sababdan yadroning yagona modeli mavjud emas?
   
7. 
   Sehrlangan yoki ikki marta sehrlangan yadrolarning o‘ziga xos xususiyatlarini sanab o‘ting.
   

33- ma’ruza

Radioaktivlik. Radioaktiv yemirilish qonuni, aktivlik tushunchasi va birliklari.
Sun’iy radioaktivlik. Radioaktiv oilalar
Rentgen nurlari birinchi marta tez elektronlar razryad trub- kaning shisha devorlari bilan to‘qnashganda hosil qilingan, ayni vaqtda trubka devorlarining yorug‘lanishi kuzatilgan edi. Bekkerel uzoq muddat davomida shunga o‘xshash hodisa — dastlab quyosh nuri ta’sir ettirilgan moddalarning keyinchalik yorug‘lanish hodisasini tekshirdi. Bunday moddalar jumlasiga, xususan, Bekkerel tajriba o‘tkazgan uran tuzini kiritish mumkin.
Bekkerel shunday savol qo‘ydi: uran tuzlariga yorug‘lik ta’sir ettirilgandan so‘ng ko‘zga ko‘rinadigan nurlar bilan bir qatorda rentgen nurlari ham paydo bo‘lmasmikan? Bekkerel fotop- lastinkani qalin qora qog‘ozga o‘radi va ustidan uran tuzi zarralarini solib, oftobga qo‘ydi. Plastinka ochiltirilgandan so‘ng uning uran tuzi yotgan joylari qorayib qolgan. Binobarin, uran qandaydir nurlar chiqargan va bu nurlar, rentgen nurlari kabi, shaffof bo‘l- magan jismlardan o‘tib, fotoplastinkaga ta’sir qilgan. Bekkerel bu nurlanish quyosh nurlari ta’sirida paydo bo‘ladi, deb o‘ylagan edi. Biroq, 1896- yil fevral kunlarining birida havo bulut bo‘lgani uchun navbatdagi tajribani o‘tkazish imkoni bo‘lmaydi. Bekkerel plastinkani stol tortmasiga solib, ustiga uran qoplangan mis krestni
151
bostirib qo‘ydi. Ikki kun o‘tgach, Bekkerel har ehtimolga qarshi plastinkani ochiltirib, unda krestning aniq soyasi shaklida qorayib qolgan joyni ko‘rdi. Bu esa uran tuzlari o‘z-o‘zidan tashqi omillar ta’sirisiz qandaydir nurlar chiqarganini bildirardi.
Yadroning o‘z-o‘zidan bir yoki bir nechta zarralar chiqarish hodisasi radioaktivlik deyiladi. Shunday hodisaga duchor bo‘lgan yadrolarni radioaktiv yadrolar, duchor bo‘lmaganlarini esa turg‘un yadrolar deyiladi. Demak, radioaktivlik nuqtayi nazaridan yadrolar ikki xil bo‘lar ekan: 1. Radioaktiv. 2. Òurg‘un.
Radioaktiv yadrolarning o‘zidan biror-bir turdagi zarralarni chiqarib, boshqa yangi yadroga aylanish jarayoni radioaktiv yemirilish deyiladi. Radioaktiv yemirilish jarayonida yadroning zaryadi hamda massa soni o‘zgarishi mumkin. Radioaktivlikka duchor bo‘layotgan yadrolarni birlamchi yoki ona yadro, yemirilishi natijasida hosil bo‘lgan yadrolarni ikkilamchi yoki qiz yadro deyiladi. Radioaktiv yemirilish sodir bo‘lishi uchun u ener- getik jihatdan qulay, ya’ni birlamchi yadroning massasi ikkilamchi yadro bilan uchib chiqqan zarra massalarining yig‘indisidan katta bo‘lishi kerak:
M_i>M_f+M_s , (33.1)
bu yerda M_i — birlamchi yadroning, M_f — ikkilamchi yadroning, M_s — chiqqan zarraning massalari. Mana shu shart radioaktiv yemirilishning zaruriy, lekin yetarli bo‘lmagan sharti deyiladi.
Radioaktivlik hodisasi har doim ekzotermik hodisadir, ya’ni bu jarayonda doimo energiya ajralib chiqadi va uni quyidagicha hisoblash mumkin bo‘ladi: