A. S. (guruh rahbari); Fattohov

Qo‘shimcha adabiyotlar

[1] — 568—71- betlar, [4] — 522—26- betlar,
[2] — 245—50- betlar, [5] — 466—68- betlar,
[3] — 204—208- betlar, [6] — 292—94- betlar.

Nazorat uchun savollar

1. 
   Yadro fizikasi nimani o‘rganadi?
   
2. 
   Protonning xususiyatlarini sanab o‘ting.
   
3. 
   Neytron qaysi reaksiyada kashf qilingan?
   
4. 
   Izotonlarga ta’rif bering.
   
5. 
   Izotoplarga misollar keltiring.
   
6. 
   Yadro radiusiga ta’rif bering va uning tartibini ko‘rsating.
   

144

32- ma’ruza

Yadroning bog‘lanish va solishtirma bog‘lanish energiyasi.
Yadroviy kuchlar. Yadro modellari haqida tushuncha
Proton va neytronlar massalarining aniq qiymatini bilish, yadroni tashkil qilgan nuklonlarning to‘la massalarini yadroning massasi bilan taqqoslash imkoniyatini beradi. Yadroning mas- salarini eng yaqin o‘lchash natijalari shuni ko‘rsatadiki, yadroning tinchlikdagi massasi M uni tashkil qilgan protonlar bilan neyt- ronlarning bir-birlari bilan o‘zaro ta’sirlashmaydigan masofalarda tinch turgan holatlaridagi massalari yig‘indisidan hamisha kichik bo‘ladi:
M_p+Nm_n=Zm_p+(A–Z)m_n. (32.1)
Bu natija yadro minimal energiyaga javob beruvchi mustahkam bog‘langan nuklonlar sistemasi ekanligidan kelib chiqadi.
Yadrodan proton yoki neytronni chiqarib yuborish uchun yaqindan ta’sir nuklonlararo kuchlarni yengib, ish bajarishi zarur. Natijada „qolgan yadro — chiqarilgan nuklon“ sistemasining energiyasi tashqi kuchlar bajargan ishga teng bo‘lgan W ga ortadi. Yadroni alohida nuklonlarga to‘liq ajratish uchun zarur bo‘lgan energiyani yadroning bog‘lanish energiyasi deyiladi va quyidagi
formuladan topiladi:
W= Mc ². (32.2)
Massa va energiyani o‘zaro bog‘liqlik qonuniga ko‘ra bunda nuklonlarning massasi ham M ga ortadi. Bu yerdagi M massa defekti deyiladi. U erkin holatdagi barcha nuklonlar massasidan yadro massasi ayirmasiga teng bo‘ladi:
M=Zm_p+Nm_n–M=Zm_p +(A–Z)m_n–M. (32.3)
Massa defekti atom yadrosining bog‘lanish energiyasi o‘lchovi bo‘lib, yadro hosil bo‘lishida barcha nuklonlarning yig‘indi massasining kamayishini xarakterlaydi. Yadroning bog‘lanish energiyasini quyidagicha yozish mumkin:

W

9. 
   — Fizika, 3- qism
   

 [ Zm_p  ( A  Z )m_n  M ]c².
(32.4)
145

Yadro fizikasida zarralarning massasi massaning atom birligi (m.a.b) da ifodalanadi. Massaning atom birligi uglerod - 12 izotopi atomi massasining 1/12 qismiga teng:

1m.a.b 
¹ M ( ¹²C )  1, 66  10^27 kg.

12 ⁶
Yadro fizikasida energiyani elektronvoltlarda hisoblash qabul qilingan. Massaning atom birligi elektronvolt birligi bilan quyi- dagicha bog‘langan:
c  3  10⁸m/s, 1eV  1, 6  10^19 J,

1m.a.b 
1, 66  10^27  9  10¹⁶ J

1, 6  10^19 J / eV

 931, 5  10⁶ eV  931, 5M eV.

Shu sababli M m.a.b ga to‘g‘ri keluvchi energiyani hisoblash quyidagi
W  M m.a.b.  931, 5M eV / m.a.b. ^(32.5)

4
formula asosida amalga oshiriladi. Yadroning bog‘lanish ener- giyasining kattaligi haqida shunday misoldan quyidagicha xulosa

chiqarish mumkin.
1g ⁹Be ^{hosil bo‘lishida}