A. S. (guruh rahbari); Fattohov



Download 1,01 Mb.
bet86/92
Sana18.07.2022
Hajmi1,01 Mb.
#819513
1   ...   82   83   84   85   86   87   88   89   ...   92
Bog'liq
Fizika 3 kitob Ma\'ruzalar matni A No\'monxo\'jayev, M Fattohov va

Qo‘shimcha adaiyotlar


[1] — 482—83- betlar,
[4] — 538- bet, [5] — 483- bet.


Nazorat uchun savollar


  1. -nurlanish deb nimaga aytilvadi?

  2. Nima sababdan - yemirilish deb emas, balki -nurlanish deb ataladi?

  3. - nurlanish intensivligi birligini ayting.

  4. Necha xil jarayonlar hisobiga - nurlanish intensivligi kamayadi?

  5. Qachon - nurlanish moddalar bilan ta’sirlashganda fotoeffekt ro‘y beradi?

175

    1. Kompton formulasini yozib, tushuntirib bering.

    2. Vakuumda ee+ -juftlik hosil bo‘lmasligining sababi haqida sizning fikringiz qanday?

    3. Anniglyatsiya so‘zining ma’nosini tushuntiring.



36- ma’ruza


Yadro reaksiyalari. Yadro reaksiyalari vaqtida saqlanish qonunlari
Ikki yadro yoki yadro va elementar zarra bir-biriga 10–15 m masofagacha yaqin kelganda yadro kuchlari hisobiga bir-biri bilan o‘zaro ta’sirlashib, yadrolar tarkibining o‘zgarish jarayoni yadro reaksiyalari deyiladi. Yadro reaksiyalari vaqtida yadrolarning energiya va impulslari qayta taqsimlanadi. Bu esa o‘z navbatida boshqa zarra yoki yadrolarning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Yadro reaksiyalariga misol tariqasida  -zarralarning azot yadrosi bilan to‘qnashish jarayonini olish mumkin, unda biror- bir X yadro bilan proton hosil bo‘ladi:

7 2 Z 1
14 N+ 4He  A X+ 1p.
Bu jarayonni quyidagicha tushuntirish mumkin.  - zarra azot yadrosi bilan to‘qnashganda nuklonlar soni 4+14=18 ta bo‘lgan yangi yadro hosil bo‘ladi, bu nuklonlarning 9 tasi proton bo‘lsa, qolgan 9 tasi neytrondir. Davriy jadvaldan bu yadroning ftor

9
18F ekanligini osongina topish mumkin. -zarradan olgan katta miqdordagi energiyasini nuklonlar o‘rtasida teng taqsmilagan bu yadro kuchli uyg‘ongan holatda bo‘ladi. Shuning uchun ham bu yadro o‘zidan biror-bir zarra (proton)ni chiqarib, tez yemiriladi. Qolgan X yadroda endi 17 ta nuklon bo‘lib, ulardan 8 tasi proton

8
bo‘ladi. Uni osongina 17O kislorod ekanligini aniqlash mumkin. U holda yuqoridagi reaksiyani quyidagicha yozish mumkin:

7 2 8 1
14 N+ 4He  17O+ 1p. (36.1)

9
Bu reaksiya davomida qisqa vaqt mavjud bo‘lgan 18F yadrosi oraliq yoki kompaund yadro deyiladi. Shu tufayli, yadro reaksiyasi ikki — oraliq yadroning hosil bo‘lishi va yemirilishi bosqichida
borarkan.
Yadro reaksiyalarini umumiy shaklda
176
A a C *  B b
deb yozish mumkin, bu yerda A va B — boshlang‘ich va oxirgi yadrolar bo‘lsa, a, b — boshlang‘ich va oxirgi zarralar,C* — kompaund yadro bo‘ladi. Ko‘pinchalik yadro reaksiyalari yozilganda oraliq yadrolar ko‘rsatilmaydi:
A a B b.
Amaliyotda yadro reaksiyalarining quyidagi
A(a, b)B. (36.2)
qisqacha yozilishi ko‘p ishlatiladi. Bunday yozilishda avval boshlang‘ich yadro, qavsning ichida birinchi bo‘lib, shu reak- siyaning sodir bo‘lishiga sababchi bo‘lgan zarra yoki yadro, ikkinchi bo‘lib reaksiya natijasida hosil bo‘lgan zarra yoki yadro, qavsdan keyin esa hosil bo‘lgan oxirgi yadro yoziladi. Bundan ortiqcha sonli indekslarning hammasi tushirilib qoldiriladi. (36.1) yadro reaksiyasi qisqacha ko‘rinishda quyidagicha yoziladi:
14 N (, p)17 O. (36.3)
Yadro reaksiyasida ishlatilayotgan boshlang‘ich yadroni nishon yadro, shu reaksiyaning ro‘y berishiga sababchi bo‘lgan zarra yoki yadro esa snaryad zarra yoki yadro deyiladi.
(36.2) jarayon bir vaqtning o‘zida bir necha yo‘llar bilan sodir bo‘lishi mumkin:
B+ b
C+ c

a+ A
    (36.4)
A*+ b
A+ a

Yadro reaksiyalari ro‘y beradigan barcha yo‘llar yadro reaksiyalarining kanallari deyiladi. Reaksiyaning boshlang‘ich bosqichi kirish kanali, oxirgi bosqicha esa chiqish kanali deyiladi.


Yadro reaksiyalari reaksiyaning sodir bo‘lishiga sababchi bo‘lgan zarralarning energiyalari, reaksiyada qatnashuvchi zarralarning turi, unda qatnashuvchi yadrolarning massa sonlari bo‘yicha klassifikatsiya qilinadi, ya’ni turlarga ajratiladi.
Yadro reaksiyasida qatnashuvchi zarralarning energiyasiga qarab, yadro reaksiyalari 3 xil bo‘ladi: 1. Kichik energiyali yadro

  1. — Fizika, 3- qism



177

reaksiyalari, 2. O‘rta energiyali yadro reaksiyalari. 3. Yuqori energiyali yadro reaksiyalari. Kichik energiyali yadro reaksiyalaridagi zarralarning energiyasi eV tartibda bo‘lib, u asosan neytronlar ishtirokida sodir bo‘ladi. O‘rta energiyali reaksiyalarda qatnashuvchi zarralarning energiyasi bir necha MeV tartibigacha bo‘lib, ular zaryadlangan zarra, - kvant va kosmik nurlar ishtirokida sodir bo‘ladi. Yuqori energiyali yadro reaksiyalarida ishtirok qiluvchi zarralarning energiyasi bir necha yuz ÒeV tartibigacha borib, bu reaksiyalar yadroning nuklonlarga ajralishiga va elementar zarralarning hosil bo‘lishiga olib keladi.
Yadro reaksiyalari ularda ishtirok etuvchi zarralarning turiga qarab proton, deyton, - zarra, - kvant, og‘ir kimyoviy ele- mentlarning ko‘p zaryadli ionlari bilan ro‘y beruvchi reaksiyalarga bo‘linadi. Ushbu zarralarning manbalari sifatida tabiiy radioaktivlikka ega bo‘lgan kimyoviy element, tezlatkich, kosmik nurlar bo‘lishi mumkin. - kvantlar ta’sirida ro‘y beradigan yadro reaksiyalari fotoyadro reaksiyalari deyiladi.
Reaksiyalarda ishtirok etayotgan yadrolarning massa sonlari qiymatlariga qarab reaksiyalar yengil yadro (A<50), o‘rta yadro (50 va og‘ir yadro (A>100) larda boruvchi yadro reaksiyalariga bo‘linadi.
Yadro reaksiyalari vaqtida quyidagi saqlanish qonunlari o‘rinlidir.


    1. Download 1,01 Mb.

      Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   82   83   84   85   86   87   88   89   ...   92




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish