A razzoqov, sh. Tashm atov



Download 7,76 Mb.
Pdf ko'rish
bet66/82
Sana06.01.2022
Hajmi7,76 Mb.
#323497
1   ...   62   63   64   65   66   67   68   69   ...   82
Bog'liq
Iqtisodiy ta`minotlar tarixi.Razzoqov A

Borone, shvetsiyalik Kassel
, amerikalik 
Leontev
 va boshqalar 
qo‘shildi.  L.Valrasning  «Sof  iqtisodiy  fan  elementlari»  (1874)  asari 
iqtisodiyotda  matematikaning  shaxdam qadamlariga  asos  soldi.  Shu 
sababli  u  m atem atik  maktabning  davomchisi  hamdir.  Har  qanday 
iqtisodiy  tahlilni  matematik  izohlashga  intilish  bu  maktab  va  uning 
izdoshlariga xos xususiyat hisoblanadi. Valrasning fîkricha, har qanday 
iqtisodiy  nazariyani  faqat  matematika  asosida  qisqa,  aniq  va  ochiq 
isbotlash mumkin.  Uning o ‘zi matematikani yaxshi bilgan va Kumoni 
o'zining ustozi deb hisoblagan holda, undan ilhomlangan. Keyinchalik 
«engyuqori foydaîiîik»
 (naf) deb atalgan tushunchani L.Valras «
noyob

lik»
  (rarete)  deb  izohlaydi.  Buni  u  miqdor iste’molning  kamayuvchi 
funksiyasidir  deb  ifodalaydi  (ya’ni  biror  noz-ne’matning  iste’mol 
soni  oshishi  bilan  uning  noyoblik  miqdorining  ko'rsatkichi  tobora 
pasayadi).  L.Valras shuni aniqladiki,  eng yuqori foydalilik iste’molchi 
tom onidan  (m azkur  daromad  doirasida)  sarflanayotgan  mablag‘- 
laming  so‘nggi  ulushining  iste’mol  qilinayotgan  barcha  noz-ne’mat- 
lardan  bir  xil  qoniqish  hosil  qilishidir.  Shu  bilan  birga,  iste’molchi 
ne’matlar  qim m atini  o‘zi  belgilaydi.  Masalan,  uning  uchun  paypoq 
galstukdan, go‘sht paypoqdan qimmatliroq va hakozo.  Boshqacha qilib 
aytganda,  iste’molchi  o ‘zining  belgilangan  daromadini  galstukka 
nisbatan paypoqqa tezroq, paypoqqa nisbatan go‘shtga tezroq sarflaydi. 
M ana  shunday  turli-tum an  ehtiyoj  bo‘lganligi  tufayli,  iste’molchi 
har  bir  n e ’m atdan  shunday  miqdorda  xarid  qiladiki,  so‘nggi  juft 
paypoq,  oxirgi  galstuk  va  so‘nggi  nimta  go‘shtdan  bir  xil  qoniqish 
hosil  bo‘ladi.  Faqat  shundagina  barcha  sotib  olingan  narsalar  unda 
maksimal  um um iy  qoniqishni  paydo  qiladi.  L.Valras  hamma  iste’- 
molchilar  o ‘z  ehtiyojlarini  qoniqtirishda  maksimumga  ega  boHsalar 
(yuqorida  aytilganlarning  ham m asini,  shuningdek,  har  birining 
cheklangan  daromadini  hisobga  oigan  holda)  iqtisodiy  muvozanat


yuzaga  keladi  deb  hisoblaydi.  U  bundan  umumiy  bozor  muvozanati 
nima ekanligi to‘g‘risidagi masalani haï etishga muhim qadam qo‘yadi. 
G ap  shundaki,  har  bir  iste’m olchi  va  har  bir  ishlab  chiqaruvchi 
(har  bir  xaridor  va  sotuvchi)  o ‘z  sheriklaridan  va  iqtisodiyotda  ro‘y 
berayotgan barcha jarayonlardan to‘la ajralgan holda harakat qila olmaydi. 
Boshqacha  qilib  aytganda,  iqtisodiyotda  hamma  narsalar,  barcha 
jarayonlar o ‘zaro bog‘Iiq.  Har bir baholash boshqa baholarga bog‘liq, 
ammo u ham  boshqalarga ta’sir etadi.  Bunga hayotda m isoilar bisyor. 
Masalan,  mamlakatning  biror  hududida  qishloq  xo‘ja!igining  ortda 
qolishi  shu  mamlakat  poytaxtida  zargarlik  buyumlariga  talabning 
oshuviga olib kelishi mumkin.
Qisqacha  xulosalar
XIX 
asming 70-yillarida Avstriya maktabining shakllanishi iqtisodiyot 
fanida katta voqea bo‘ldi. Uning nazariyotchilari fanda maijinalizm deb 
nom  oigan  iqtisodiy  nazariyani  ilmiy  asoslab  berdilar.  Bu  nazariya 
qoidalari  klassik  iqtisodiy  maktabdan  shu  darajada  farq  qilardiki,  u 
ayrim hollarda fandagi to'ntarish deb ham baholanadi. Yangicha yo‘na- 
lishni  taklif qilgan  iqtisodchilar  tovarlar  (ne’matlar)  qim m atini  unga 
bo‘lgan subyektiv munosabatlar bilan aniqladilar.  Har qanday n e ’m at­
lar  kishilaming  talabini  qanoatlantirishi  darajasiga  qarab,  foydalilik 
kasb etishi mumkin.
«Foydalilik» va «qimmat» kategoriyalari o ‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik 
mavjud bo‘lib,  har qanday  ne’mat  foydalidir,  lekin u  qim m atli  bo‘l- 
masligi ham  mumkin. Foydali bo‘Igan n e’matlargina m a’lum  darajada 
qimmatli bo‘ladi. Foydalilik va qimmat kategoriyalarini ajratib ko‘rsatish 
bilan  birga  maijinalistlar  qiymatning  mehnat  nazariyasini  butunlay 
inkor etdilar.  Ular bozorlardagi  iqtisodiy ne’matlaming  narxini  unga 
sarf bo‘lgan  m ehnat  va  ishlab  chiqarish  xarajatlari  bilan  em as,  balki 
iste’molchining subyektiv ravishda  bu  n e ’mat  qimmatini  belgilashida 
o ‘z o ‘mini topadi, deb hisoblaydilar.
«Êng yuqori  foydalilik»  nazariyasi  o ‘ta  subyektivligi  uchun  tartib- 
sizligi va to ‘la isbotlangan faktlardan keng foydalanganligi uchun ko‘p 
marta haqli tanqid qilindi. Lekin hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarida 
Avstriya maktabining g‘oyalarida, ayniqsa, mikroekono-mika bo ‘limida 
keng foydalanib kelinmoqda.  Bu nazariyaning ustun tom oni shu bilan


belgilanadiki, unda nafaqat harajatlaming hisobi, balki ishlab chiqarish 
va muomalaning natijalari to‘liq inobatga oiinadi.
Maijinaiizm inqiiobi to'g'risida gap borganda Avstriya maktabi qatori 
Lozanna  maktabini  ham  alohida  ta’kidlashimiz  zarurdir.  Bu  maktab 
asoschilari maijinalistik g‘oyalami qo‘llagan holda uning qisqa, ochiq 
va aniq matematik ifodasini topishga harakat qildilar.
Valras  foydalilik o ‘miga  noyoblik  tushunchasini  kiritdi  va  miqdor 
iste’molining  kamayuvchi  funksiyasini  taklif  etdi.  Umumiy  bozor 
muvozanati  nazariyasini  ishiab chiqdi  va  uning tenglamasini  yaratdi, 
iqtisodiyot va matematikani bir-biriga bog‘iadi. Valras qonuni bo‘yicha, 
bozor muvozanati sharoitida  umumiy talab  umumiy taklifga tengdir. 
Agar Valras bozor  muvozanati  masalasini  qo‘ygan va uning qachon- 
lardir  yechilishini  bashorat  qilgan  bolsa,  V. Pareto  bu  muammoni 
hal  etishga  muhim  hissa  qo‘shdi  va  tartibli  foydalilik  tushunchasini 
kiritdi.  V.Pareto  optimal  holati  (eki  Pareto  optimum!)  bu  bozor 
ishtirokchilarining hammasi o ‘z foydasi uchun intilib, o‘zaro manfaat 
va foydalar muvozanatiga erishmoqdalar.
Shved olimi K.Viksell normal almashuv sharoitida ikkala tomonning 
ham   muvaffaqiyatga  erishuvini  isbotlab  berdi.  Ya’ni  «almashuvdan 
ham m a manfaatdordir» degan g‘oya ilgari suriladi.
Asosiy  tushuncha va  iboralar
Maijinaiizm,  eng  yuqori  (chegaraviy)  naf,  noyoblik,  ekonomiks, 
subyektiv-psixologik, iqtisodiy liberalizm,  robinzonada usuli, subyek- 
tiv,  spekulyatsiya.
Nazorat  va  mulohaza  uchun  savollar
1. XIX asming oxiri va XX asming boshlarida vujudga kelgan iqtisodiy 
ta ’limotlarga  xos  xususiyatlar  nimadan  iborat?
2. XIX asming 70-yillarida shakllangan qaysi nazariy maktablami bilasiz?
3.  Maijinalizmning iqtisodiyot fanida tutgan o‘m i qanday bo‘lgan?
4.  K.M enger,  E.Byom -Baverk  va  V .Fizem ing  asosiy  asarlari 
qaysilar?
5.  U.Jevonsning iqtisodiy mavzudagi asosiy asarlarini aytib bering.
6.  L.Valrasning  iqtisodiy g‘oyasiga qanday tushunchalar asos qilib 
olingan? Miqdor iste’molining kamayuvchi funksiyasini izohlab bering.


H O Z IR G I  Z A M O N   IQ T ISO D IY   TA’L IM O T LA R IN IN G   A S O S IY  
YO‘N A LISH LA R I
Birinchi  navbatda  «hozirgi  zamon»  tushunchasiga  aniqlik  kiritish 
kerak. Ba’zi iqtisodchilaming fikricha, XIX asr oxirlarida vujudga kelgan 
iqtisodiy g‘oya,  ta ’limot va  konsepsiyalar  hozirgi  zamonniki  deb  tan 
oîinadi.
Bu  izohda  mantiq  bor,  albatta,  chunki  o‘sha  davrda  yuzaga  kelgan 
iqtisodiy g‘oyalar keyingi iqtisodiy qarashlar uchun tayanch,  asos  rolini 
o‘ynaydi. Ammo bu izohning cheklanganligini ham aytish kerak,  negaki 
XX asming o ‘rtalari,  ayniqsa,  ikkinchi Jahon  urushidan  keyin  iqtisodiy 
ta’limotlar  bir  qancha  yangi  qarash,  g‘oya,  konsepsiya  va  nazariyalar 
bilan boyidi. Ulami «hozirgi zamon» iqtisodiy g‘oyalariga kiritilishi tabiiy.
Ilgarilari  dam-badam  bo‘lib  turadigan  inqirozlar  soni  va  ko ‘lami 
keskin kamaydi, ammo yo‘qolgan emas.  Bu nisbiy yutuqlar bir tom o- 
ndan,  ilmiy  texnika  inqilobi  natijalaridan  omilkorlik  bilan  foyda- 
lanilganügi va ikkinchidan aholi ijtimoiy talablarini to‘laroq qondirish 
bilan  bog‘liq  bo ‘lgan  ta’limotlar  q o ‘llanilayotganligidir.  O qibatda 
ko‘pchilik mamlakatlarda iqtisodiy va ijtimoiy barqaroiiik hukm surmoqda. 
Ammo  kapitalizm  yo‘lini  tanlab  olgan,  bozor iqtisodiyotidan  foyda- 
lanayotgan yuzlab  qoloq davlatlar borligini  ham  inkor etish  m um kin 
emas. Demak, iqtisodiy rivojlanishning yana boshqa omillari ham  b o ‘lsa 
kerakki  (iqtisodiy  konsepsiya,  siyosat...),  ulardan  samarali  foyda- 
lanayotgan  davlatlar  (ulaming  soni  20-25  ta)  jahon  iqtisodiyotida 
yutuqlarga erishmoqdalar. Shu tajribani o ‘rganish va amaliyotda foyda- 
lanish hayotiy zaruriyatga aylandi.
Ko‘rinib turibdiki, hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlari tobora chu- 
qurlashib,  nazariy  masalalar hayot  bilan  chambarchas  bog‘liq  b o ‘lib 
bormoqda.
Biz  yuqorida  keltirgan  iqtisodiy  ta ’limotlar  doimo  rivojlanishda 
bo‘lib, ulaming hech birisofholda birorbir mamlakatda qo‘llanilmaydi. 
Amaliyotda  mavjud  iqtisodiy  ta ’lim otlar,  ulaming  turli  oqim lari, 
maktablaming qorishmalari qo‘llaniladi.
Hozirgi  zamon  iqtisodiy  ta’limotlarining  asosan,  uch  yo‘nalishini 
ajratish  mumkin:
1. Neoklassik (yangi klassik).
2. Ijtimoiy-institutsional.
3. Keynschilik.


XV b о b.  YANGI  KLASSIK  (NEOKLASSIK) 
YO‘N A LISH N IN G   SHAKLLANISHI
15.1.  Alfred  Marshallning iqtisodiy ta ’limoti
A.Marshall  (1842-1924)  iqtisodiyotda  neoklassik  (yangi  klassik) 
y o ‘nalishning  yetakchi  vakili,  marjinalizmning  «Kembrij  maktabi» 
lideri hisoblanadi.  Kembrij universitetida o‘qidi, uni tugatib, shu yerda 
butun hayoti  davomida siyosiy iqtisod  fanidan  (1863-yildan  to  1908- 
yilgacha)  dars berdi.  1902-yildan  boshlab  yangi  «Ekonomiks»  fanini 
kiritdi  va  siyosiy  iqtisod  fani  asta-sekin  siqib  chiqarildi.  Marshall 
maijinalizm g‘oyasini ijobiy ravishda (Jevonsni bilmagan holda) aniq- 
ladi.«Ekonomiksprinsiplari» (1890)  A.Marshallning bosh  asaribo‘lib, 
oltijilddaniborat.
Bu  kitob  doim  toUdirib  borildi  va  olim  hayoti  davomida  8  marta 
qayta nashr etilgan (ruschaga - «Принципы экономики» deb taijima 
qilingan).  Kitobning  boshidayoq  fanning  predmeti  to ‘g‘risida  fikr 
yuritiladi.  Bu  fan jamiyatning  normal  hayot  faoliyatini  tadqiq  qilish 
bilan shug‘ullanadi. Individual va ijtimoiy jarayonlaming farovonlikning 
moddiy asoslarini  yaratish  bilan  chambarchas bogMiq  bo‘lgan  sohani 
o ‘rganadi. Mashhur «Ekonomiks» kitobining muallifi P.Samuelsonning 
bu   fan  predmeti  nomi  «iqtisodiyot»  bolib,  iqtisod  yoki  maksimal- 
lashtirishni bildiradi. Unda ishlab chiqarish hajmlari optimal bo‘lganda, 
so f foyda maksumumga erishuviga katta e’tibor qaratilgan.
Tadqiqot usulida klassik maktab g'oyalariga vorislik mavjud bo‘lib, 
u lar yanada rivojlantiriladi. A.Marshall insonlaming iqtisodiy faoliyatini 
«sof» iqtisodiy nazariya pozitsiyasida turib,  «mukammal raqobat» tufayli 
bo'lishi mumkin bo‘lgan xo‘jalikning ideal (benazir)  modelini, tadqiq 
etdi. Ammo bir qancha iqtisodiyotning mo‘tadilligi (muvozanati) bilan 
bo g ‘liq maijinal g‘oyalar orqali u bu fanni «xususiy» hoi,  ya’ni firma, 
soha  (mikroekonomika)  darajasida  qaraydi.  Bunday yondashuv  olim 
yaratgan  «Kembrij  maktabi»  va  XIX  asr  oxiri  -  XX  asr  boshidagi 
k o ‘pchilik neoklassiklar uchun xosdir. Ammo shuni alohida ta’kidlash


kerakki,  A.  Marshall  o ‘zidan  oldin  o ‘tgan  ortodoksal  klassiklardan 
farqli  ravishda,  iqtisodiy  kategoriyalami  «isbot»  talab  etuvchi  u  yoki 
bu asosiy chegaralanishi maqsadga muvofiq deb hisoblaydi.
Olimníng  tadiqotlarida  bozorda  erkin  bah o n in g   shakllanish 
muammosi  asosiy  o‘rin  egallaydi.  Bunda  bozor  muvozanati  yagona 
organizm  sifatida,  xo‘jalik  yurituvchi  subyektlar  chaqqon  va  bir-biri 
to‘g‘risida yaxshi ma’Iumotga ega deb qaraladi.
Bozor bahosiga «eng yuqori naf asosida aniqlanadigan talab bahosi 
va  eng  yuqori  xarajatlar bilan  topiladigan  taklif bahosining  kesishish 
natijasi»  deb qaraladi.  Bu  «Marshall xochi»  deb  yuritiladi,  u talab va 
taklif  chiziqlarining  kesishgan  grafik  shaklidir.  Chiziqlar  kesishgan 
joyda  ular  orasidagi  muvozanat,  ya’ni  muvozanatli,  mo‘ta’dil  baho 
o ‘matiladi.
Shu yerda olimning tovar qimmatining mohiyati to*gxarakterlidir.  Uning  fikricha,  qimmatni  yaratishda  naflik  va  ishlab 
chiqarish xarajatlari  (qaychining ikki tig‘i) birdek faoldir.  U qaychini 
misol  sifatida keltirib,  qog‘oz  qirqqanda qaychining qaysi  (ustki yoki 
pasti)  tig‘i  asosiy  rol  o‘ynashi  haqidagi  savolni  aytadi.
Marshall  «iste’mol  ortiqchaligi»  tushunchasini  kiritadi,  bu xaridor 
olishi zarur bo‘lgan ilojsiz narsa uchun to‘langan va amalda tolayotgan 
baholar  o ‘rtasidagi  farqdir,  ya’ni  xaridoming  q o ‘shimcha  talabini 
qondirishning iqtisodiy o ‘lchovidir.
Ilk maijinalistlarning baho, talab va taklif kabi omillaming funksional 
bog‘lanish  umumlashtiriladi.  U  xususan,  baho  pasayishi  bilan  talab


ortishi  (baho ortishi bilan talab pasayishi), baho pasayishi bilan taklif 
pasayishi  (baho  ortishi bilan takiif ortishi)ni  ko‘rsatib berdi. 

Download 7,76 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   62   63   64   65   66   67   68   69   ...   82




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish