А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

дифференциаллашганидир (яьни обьектларни бир-биридан фар
қ
лашдаги заифлик). 
Кичик мактаб 
ёшидаги ўқувчилар ўхшаш объектларни ноаниқ ва хато дифференциялаштиради: баъзан ёзилиши 
жиҳатидан ёки талаффуз қилиниши жиҳатидан ўхшаш ҳарфлар ва сўзларнинг, ўхшаш предметлар 
тасвирининг ва ўзаро ўхшаш предметларнинг фарқига бормайдилар ва уларни аралаштириб 
юборадилар(«к» ва «қ» ҳарфларини, «қўйди» ва «қуйди», сўзларини, арпа ва буғдойнинг расмини, 
бешбурчак билан олтибурчакни алмаштириб юборадилар). Бу ҳол идрок қилишдаги анализ қилиш 
функциясининг ёшга хос заифлиги билан боғлиқдир. Бироқ I ва II синф ўқувчилари нарсаларни 
анализ қилишга, нарсаларнинг белгиларини ажратишга умуман қобил эмаслар деб ўйлаб бўлмайди. 
Баъзан кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар катталарнинг диққат эътиборларидан четда қолган майда-
чуйдаларни ҳам пайқайдилар. Бу ерда гап бошқа нарсада: болалар идрок қилишда чуқур, уюшган 
ҳолда ва мақсадга мувофиқ анализ қилишга ожизлик қиладилар. Кўпинча болалар катталар эътибор 
бермайдиган тасодифий деталларни ажратадилар. Лекин жиддий ва муҳим деталларни идрок қила 
олмайдилар. Шундай қилиб, болалар идрокига нарсаларни таниб олиш билан боғлиқ бўлган энг 
умумий, ёппасига «қамраб олиш» ва шу онда нарсаларнинг айрим ва кўпинча муҳим бўлмаган 
қисмларини мутлақо тасодифий идрок қилиш хусусияти хосдир. Битта характерли мисол 
келтирамиз: Психолог Н. Ф. Добринин биринчи синф ўқувчиларига олмахоннинг чиройли қилиб 
ишланган суратини кўрсатган. Ундан сўнг суратни олиб қўйиб, ўқувчиларга олмахоннинг тасвирини 
чизиш тавсия этилган. Маълум бўлишича, биринчи синф ўқувчилари олмахоннинг суратига зўр 
қизиқиш билан қараган бўлсалар ҳам, олмахоннинг суратидаги жуда кўп нарсаларни пайқамаганлар. 
Улар олмахоннинг мўйлови билан қошлари бормиди, кўзлари қандай эди, жунларининг ранги 
қандай эди, қулоқлари қандай ва бошқаларни сўрай бошлаганлар. 
Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг идроки боланинг 
ҳаракатлари, 
амалий фаолиятлари 
билан 
маҳкам 
боғлиқ бўлада. 
Предметни идрок қилиш – унинг билан нимадир қилиш, уни қўлига 
олиб ушлаб кўриш демакдир. Дарҳақиқат, асосан кичик мактаб ёшидаги ўқувчининг эҳтиёжларига 
мос келадиган, боланинг ҳаётига, фаолиятига бевосита қўшиладиган, ўқитувчи томонидан махсус 
кўрсатиладиган нарса идрок қилинади. Психик ривожланишнинг мазкур даражасидаги идрок ҳали 
ўзининг махсус билиш мақсадларига эга бўлган тўла равишдаги алоҳида, махсус фаолият бўла 
олмайди. 
Идрокнинг ривожланиши ўз-ўзича содир бўлмайди. Бу процессда ўқитувчининг роли жуда 
каттадир. Ўқитувчи ўқувчиларни ҳар куни биронта нарсани шунчаки кўришга эмас, балки синчиклаб 
қарашга, ўқитувчининг айтганларини шунчаки эшитишга эмас, балки яхшилаб тинглашга ўргатади. 
У ўқувчиларнинг у ёки бу объектларни идрок қилишлари билан боғлиқ бўлган фаолиятларини 
алоҳида уюштиради, нарса ва ҳодисаларнинг муҳим белги ҳамда хусусиятларини намоён қилишга 
ўргатади, диққат эътиборни нимага қаратиш лозимлигини кўрсатади, идрок қилинган объектларни 
планли ва системали тарзда анализ қилишга ўргатади. Бундай ишларни экскурсияларда, мактабда 
турли кўргазмали қуролларни намойиш қилишда, амалий ишларни ташкил қилишда, расм 
дарсларида ва ўқувчиларнинг меҳнат фаолиятларида ҳам қилиш керак. Психологик тадқиқотларнинг 
кўрсатишича, идрокни ташкил қилишнинг ва кўзатувчанликни тарбиялашнинг самарали 
методларидан бири таққослашдир. Бунда идрок янада чуқурроқ бўлади, хатолар сони камаяди. 
Масалан
, бўри билан итнинг расмини, бургут билан лочиннинг расмини, ит билан мушукнинг 
расмини алоҳида-алоҳида намойиш қилганда, кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар бу ўхшаш 
объектларнинг расмлари биргаликда намойиш қилингандагига қараганда муҳим белгиларни камроқ 

---

40 
ажратганлар ҳамда кўпчилик ҳолларда муҳим белгилари билан тасодифий белгиларни адаштириб 
юборганлар. 
Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг вақт ҳамда фазони идрок қилиши ва баҳолаши ўз 
хусусиятларига эгадир. Табиатшунослик, тарих, географияга доир маълумотлар билан ўқувчиларни 
таништиришда уларнинг бу хусусиятларини ҳисобга олиш керак. 
Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда вақт ва фазони идрок қилиш уларнинг анча чекланган ва 
камбағал ҳаётий тажрибалари билан мустаҳкам боғлангандир. Тарих ва география дарсларида улар 
«аср», «минг йил», «эра», «давр» тушунчалари билан ишлашга, шунинг билан бирга 
мамлакатларнинг, денгиз ва океанларнинг катта-кичиклиги, дарёларнинг узунлиги ҳамда тоғ 
тизмаларининг баландлиги ҳақида фикр юритишга мажбурдирлар. Буларнинг барчаси кичик мактаб 
ёшидаги ўқувчиларнинг чекланган тажрибаларидан ўтиб, ғоят ўзига хос ифодага эга бўлади. Мана 
шу сабабли боланинг бевосита тажрибасидан ташқаридаги ҳамма нарсалар яхлит ҳолда (гарчи агар 
кичик мактаб ёшидаги ўқувчи тўғри бир сонни атаган бўлса ҳам), «қадим замон» ва «узоқ»
тушунчалари сифатида идрок қилинади. Тадқиқотларнинг кўрсатишича, кўпинча кичик мактаб 
ёшидаги ўқувчилар ҳодисаларнинг вақт жиҳатидан узоқлигини мутлақо тушунмайдилар. Тарихий 
саналар улар учун кўпинча реал аҳамиятга эга бўлмаган абстракция бўлиб кўринади. Мана бундай 
бир ҳодиса бўлган: учинчи синф ўқувчиси бувасидан жиддий равишда, сиз мамонтларни 
кўрганмисиз, деб сўраган. Бувасининг бундан 80 йил олдин туғилганлиги, мамонтларнинг Ер юзида 
бундан ўн минг йиллар аввал яшаганлиги болага абстракт тарзда маълум бўлган. Бироқ ҳар иккала 
ҳодиса ҳам, боланинг бевосита ҳаётий тажрибаси нуқтаи назаридан қараганда, унга қандайдир «жуда 
узоқ» вақт аввал ўтган ҳодиса бўлиб кўринган. Учинчи синф ўқувчисининг тарих дарсида 
Скандинавиядан Болқон ярим оролигача бўлган сув орқали савдо йўлининг узунлигини аниқлаб 
(«Варягдан Греккача»): «Юз километрлар чамаси!», «Юз километр», «Беш юз километр» ёки «Уч 
минг километр» – деб берган жавобини ҳам, психологик жиҳатдан олганда буларнинг ҳаммаси 
«жуда узоқ» деган маънони англатади, деб тушунтириш мумкин. Ўйлаймизки, Скандинавия билан 
Болқон ярим ороли ўртасидаги масофани биладиган ва тўғри айта оладиган ўқувчи ҳар ҳолда бу 
масофанинг реал моҳиятини жуда хира тасаввур қилади. Ўқитувчи ўқувчиларнинг формал тўғри 
жавоблари билан қаноатланмай, уларни вақт ва фазовий муносабатларни тўғри идрок қилиш ва 
баҳолашга махсус равишда ўргатиши лозим. Тажрибанинг кенгайиши ва таълим процессидаги 
умумий ўсиш билан бирга кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг вақт ва фазовий муносабатларни 
идрок қилишлари такомиллашади ҳамда вақт ва фазовий тушунчалар билан онгли ишлаш имконияти 
юзага келади.