A qоdiriy nоmidagi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

L.Frederik tajribasi 
Nafas olishning gumoral boshqarilishi. Qon tarkibidagi kar¬bonat angidrid 
miqdori nafas olishning boshqarilishida muhim rol o'ynaydi. Qonda karbonat 
angidrid miqdori ko'paysa, u uzunchoq miyadagi nafas markazini qo'zg'atadi va 
nafas olish tezlashadi. Agar o`quvchilar deraza va eshiklari yopilgan sinfda uzoq 
vaqt o'tirsa, sinf havosi tarkibida karbonat angidrid gazi miqdori ko'payadi. Bunday 
havodan nafas olish natijasida ular qonida bu gaz miqdori ortib ketadi va u nafas 
markazini kuchli qo'zg'atib, nafas olishning tezlashuviga sabab bo'ladi. Bu hol 
da¬vom etaversa, o'quvchilarda bosh aylanish, uyqu bosish, esnash, umumiy 
holsizlik va nafas qisish kabi noxush belgilar yuzaga ke¬lishi mumkin. Bu holatlar 
qonda va to'qimalarda karbonat angidrid ko'payishi hamda kislorod kamayishi 
natijasida 
sodir 
bo'ladi. 
Qonda karbonat angidrid miqdorining ko'payishi nafas mar¬kaziga qo'zg'atuvchi 
sifatida ta'sir ko'rsatishini L. Frederik o'z tajribasida aniqlagan. Buning uchun 
narkoz yordamida hushsiz¬lantirilgan ikkita itning uyqu arteriyalari va bo'yinturuq 
venalari¬ni kesib, bir-biriga shun day ulanadiki, bunda qon birinchi itning 
tanasidan ikkinchi itning boshiga, ikkinchi itning tanasidan birinchi itning boshiga 

---

23 
oqib boradigan bo'lgan (4-rasm). Birinchi itning traxeyasini barmoq bilan bosib, 
uning o'pkasiga havo ki¬rishi to'xtatiladi. Shu vaqtda ikkinchi it go'yo unga havo 
yetishma¬gandek tez-tez nafas ola boshlaydi, holbuki, uning o'pkasiga havo kirishi 
to'silmagan. Buning sababi shundaki, birinchi itning traxeyasi bosilib, o'pkasiga 
havo kirishi to'silganligi tufayli uningqonida karbonat angidrid miqdori ko'payadi 
va u ulangan qon tomiri orqali ikkinchi itning qoniga o'tib, uning nafas markazini 
qo'zg'atishi 
natjasida 
nafas 
olishi 
tezlashadi. 
Odam jismoniy mashq bajargan vaqtda uning qonida karbonat angidridning 
miqdori ko'payadi va u nafas markazini qo'zg'atib, nafas olishni tezlashtiradi. 
Mashqlarni bajarish tezligi qancha katta bo'lsa, nafas olish shuncha tezlashadi. 
Qonda karbonat angidrid miqdori kamayib, normaga kelishi bilan nafas olish 
sekinlashadi. Shunday qilib, qon tarkibidagi karbonat angidrid miqdorining 
ko'payishi yoki kamayishi gumoral yo'l bilan nafas markaziga ta'sir etib, nafas 
olishning boshqarilishida ishtirok etadi. 

---

24