A n V a r c h o r iy e V

zamon ijtimoiy ongidan o'rta asr ijtimoiy ongi o'zining tarixiy
taraqqiyot muammolariga intilishning ortib borganligi bilan tub-
dan farq qiladi. Qadimgi zamonda, masalan, qadimgi Yuno-
nistonda Gerodot, Fukodid kabi mashhur tarixchilar tarixiy
taraqqiyot jarayonini o'rganishga e’tibomi qaratishgan bo‘lsa-da,
lekin tarix hali ontologik reallik deb qaralmas edi. Chunki qadimgi
Afinada, Rimda borliq deganda koinot, tabiat tushunilar edi.
Tarix, tarixiy taraqqiyot jarayoni esa borliq deb hisoblanmas
edi. O'rta asr xristian falsafasida qadimgi zamonning «Muqaddas
koinoti» o'rniga «Muqaddas tarix» vujudga keldi.
O'rta asr xristian falsafasida «Muqaddas tarix»ning vujudga
kelishi, Xudoning inson qiyofasida (ya’ni, Iusis qiyofasida)
namoyon bo'lishi — buyuk tarixiy voqea edi. Shuningdek, xris­
tian diniga e’tiqod qilgan bandalarni, har qanday balo-qa-
zolardan ozod qiladigan zamonlarning kelishi haqidagi orzu-
istaklari ham buyuk tarixiy voqea edi. Tarixiy taraqqiyotning
oxirini kutish, jannat — behisht, bog'i-Eramdagi farovon tur-
mush haqidagi orzular, boshqacha qilib aytganimizda, o'rta asr
tafakkuridagi esxatalogik1 yo'l-yo'riqlar, o'rta asr Yevropa fay-
lasuflarini tarixiy taraqqiyot haqida fikr yuritishga majbur qildi.
Natijada, tarixiy taraqqiyot haqiqiy borliqqa aylandi. Lekin o'sha
borliq baribir «Muqaddas tarix» chig'irig'idan o'tkazib o'rganildi.
Ming yillar davomida yaratilgan muqaddas tarixiy yozuvlarni
o'rganish, ulami turlicha tavsiflash, ta’riflash, sharhlash, tarixiy
taraqqiyot jarayonini o'rganishning yangi uslubini vujudga kel-
tirdi. Ushbu uslub keyinchalik germenevtika deb ataldi. Bu us-
lubdan o'rta asrda xristian dini qoidalarini sharhlashda keng