A n V a r c h o r iy e V

foydalanildi. Bu uslub tarixiy voqealami chuqurroq, har to­
monlama o'rganishga asos bo'ldi.
Tarixiy voqelikni bilishga bo'lgan intilish inson qalbini, in­
sonning ichki olamini o'rganishga bo'lgan ehtiyoj bilan qo'shilib,
inson xotirasi qobiliyatini bilishga turtki bo'ldi. Inson xotirasi
qobiliyatini o'rganish esa, tarixiy bilimlaming antropologik asosini
tashkil etadi. Xuddi shu holatni, ya’ni inson xotirasini Avgustin
birinchilardan bo'lib yangi tushuncha — zamon tushunchasi
yordamida o'rganishni tashkil etdi.
Tarixiy taraqqiyot jarayonini, xususan, inson bosib o'tgan
1 
E s x a t a l o g i y a
— y u n o n c h a s o ‘z b o 'lib , oxirgi, keyingi, o x irat d e g a n m a ’n o n i 
b ild ira d i.

---

tarixiy yo‘lni zamon tushunchasi yordamida tahlil qilish, qadimgi
zamon Yevropa falsafasiga (xususan, Yunon falsafasiga) xos xu­
susiyat emas edi. Chunonchi, Yunon falsafasida inson koinot-
dagi hayot chig‘irig‘idan o'tkazib o'rganilar edi. Avgustin esa,
zamon bu — inson qalbining yutug'i deb isbotladi. Uning tushun­
tirishicha, koinot va uning harakati bo'lmasa ham qalb saqlanib
qoladi. Qalb bor ekan, zamon ham bo'laveradi.
Avgustinning fikriga asosan, zamon mavjudligining sharti —
qalbimizni tartibga solishdir. Buni uchta asosiy yo‘l-yo‘riq yor­
damida kuzatish mumkin. Kelajakka boigan umidda, bugungi
kunga bo‘lgan e’tiborda va o‘tmish bilan aloqador bo'lgan xo-
tirada. Inson zamon chig‘irig‘idan o'tkazib tahlil qilinganda, u
faqat tabiatning mahsuli emas, balki tarixiy mavjudot ekanligi
ma’lum bo'ladi. Lekin o‘rta asrda insonni bunday tushunish
keng tarqalmadi. Chunki, o'rta asrda tarixning o'zi hali «Mu­