A n V a r c h o r iy e V

1 Проблема человека в западной философии. М., 1988; Современная
западная философия. М., 1991.

---

uchun g‘oyalarni bilish hodisa va voqealarni bilishdan farq qi­
ladi. Uning ishontirishicha, g‘oyalarni bilmoq uchun inson «o‘z 
shaxsidan voz kechmog'i» darkor. Chunki g‘oyalarni bilish jara­
yonida insonning dunyoqarashi butkul o'zgarib ketadi.
Shopengauer irodaning o ‘ziga xos xususiyatlarini bilishda 
san’at, xususan, musiqa katta ahamiyatga ega ekanligini alohida 
ta ’kidlaydi. Chunonchi, san’atning boshqa sohalari irodani qis- 
man o'zida aks ettirsa, musiqa irodaning o'ziga xos xususiyat­
larini o'zida to'la mujassam etadi. Shuning uchun ham, inson 
irodasini mustahkamlashda musiqaning ta ’siri beqiyosdir. C hu­
nonchi, musiqa o'zida hayotning asl mohiyati, qaymog'ini aks 
ettiradi. U hissiyotlar, ehtiroslar tilida gapiradi.
Shopengauer inson irodasini haddan ortiq ulug'lash hayot - 
dan to'la qoniqmaslik tuyg'usining rivojlanishiga ham sabab bo'lishi 
mumkinligiga e ’tiborni qaratadi. Hayotdan qoniqmaslik, turli iz- 
tiroblar, zerikish, bir ibora bilan aytganda, uzluksiz norozi 
bo'lib yashash, shubhasiz, baxtsizlikka olib keladi. Shuni unut- 
maslik zarurki, deb ogohlantiradi faylasuf, iztirob va zerikish 
insonning tabiatiga xos azaliy xususiyatdir. Shuningdek, inson 
tabiatiga xos uchta azaliy xislat: xudbinlik, g'azab-nafrat, rahm- 
shafqat mavjud. Xudbinlik, g'azab-nafrat insonni m a’naviy in­
qiroz tom on yetaklasa, rahm-shafqat uni m a’naviy yetuklik to ­
mon boshqaradi. Shuning uchun ham , rahm -shafqat, ya’ni 
rahmdillik m a’naviy yetuklik poydevoridir. Faqat rahmdillik — 
haqiqiy insonparvarlik va adolatni belgilab beruvchi buyuk qudrat- 
dir, degan xulosaga keladi.
XIX 
asming antiklassik falsafasiga inson muammosini olib 
kirishda m ashhur nemis faylasufi Fridrix Nitsshening xizmatlari 
beqiyos edi1. Artur Shopengauer qarashlariga mahliyo bo'lgan 
Fridrix Nitsshe (1844— 1900-y.) inson erkin faoliyat ko'rsatishi 
uchun unda hokimiyat bo'lishi darkor, degan g'oyani olg'a surdi. 
Uning tushuntirishicha, hokimiyat inson amaliy faoliyatini er­
kin harakatga keltirish uchun turtki beradi. Nitsshe o'zi yashay­
o tg an ja m iy a tn i 
q a ttiq ta n q id
qild i. 
O 'sh a ja m iy a tn i 
m a’naviyatsizlikda, axloqsizlikda aybladi. O 'z navbatida, «hazrati 
inson» shaxsining hokimiyat tom on uzluksiz intilishi zaruriyat 
ekanligini isbotladi.