d o im o m eh n atd an ajralm asligi zarur. M ehn atsiz topilgan m o l-u
d u n yo, m a ’naviy yetuk bo'lib shakllanish jarayoniga ziyon yetka-
zadi. Inson qalbida joylashayotgan O lloh muhabbatiga rahna soladi.
In so n n in g ichki o la m i m usaffo b o 'lsa , u nin g tashqi olam i ham
www.ziyouz.com kutubxonasi
musaffo bo‘ladi. Insonning ichki olamida biror xiralik, noqobil-
lik bo‘lsa, shubhasiz, bunday holat uning tashqi olamida o‘z
ifodasini topadi. Botinni zohirsiz, zohirni botinsiz tasawur qilish
mumkin emas. Ular biri ikkinchisi bilan chambarchas bog'liq.
Yuqoridagi fikr-mulohazalardan ko'rinib turibdiki, Naqsh
band ta’limotiga asosan, insonning kundalik amaliy faoliyati,
uning botiniy va zohiriy olami bilan dialektik aloqador. Botiniy
va zohiriy yetuklik insonning kundalik faoliyatiga, o'z navbati
da, amaliy faoliyat ham insonning botiniy va zohiriy olamiga
o'z ta’sirini o'tkazadi.
Bahouddin Naqshbandning tushuntirishicha, ruhiy-ma’naviy
yetuk, barkamol inson, eng awalo, o'tkir aqlga ega, idroki,
sezish qobiliyati, his-tuyg'ulari yuksak bo'lmog'i lozim. Xusu
san, zehn o'tkirligi kengroq mushohada yuritish uchun real
imkoniyatni vujudga keltiradi. Barkamol inson o'zining aql-xushini
behudaga sarflamasligi, har bir so'zi aql-farosat tarozisida
o'lchangan, fikr-mulohazasi pok e’tiqodiga mos tushmog'i, qil
gan har qanday ishidan hijolat, afsus-nadomatlar chekmasligi,
o'zining odobi bilan boshqalardan ajralib turmog'i, o'ylovsiz,
noo'rin so'zi bilan birovning qalbiga shikast yetkazmasligi,
shirinsuxanligi bilan odamlar dardiga malham bo'lmog'i, andi-
sha va ehtiyot, beozorlik va zariflik, chin va oz so'zlash kundalik
turmush tarzida barqaror bo'lmog'i darkor.
Naqshbandiya ta’limotiga ko'ra, axloqiy poklik, ayniqsa, sav-
do-sotiq bilan shug'ullanuvchi kishi uchun buyuk bezak bo'lmog'i
lozim. Chunki har qanday davlat, har qanday mamlakat iqti-
sodiyotining rivojini tijoratsiz, axloqiy pok, ishbilarmon savdo
xodimlarisiz tasawur qilib bo'lmaydi. Tijorat, savdo-sotiq halol-
Iikka, ruhiy-ma’naviy yetuklikka asoslanmog'i zarur.
Naqshband insonni hamisha ruhiy-ma’naviy poklikka, kun
dalik amaliy faoliyatdan uzilmay, dilida Xudo bilan birga bo'lishga
chorlaydi. Buning uchun inson hamisha yuksak imon-u e’tiqodga
ega bo'lmog'i lozim. Boshqacha aytganimizda, Naqshband
ta’limotiga ko'ra, inson faqat moddiy boylikka emas, ko'proq
ma’naviy boylik, e’tiqod va imon tomon intilishi zarur. E’tiqod
va imon Xudoga bo'lgan muhabbatning o'lchovidir. Ollohni
hamisha yod etib yashaydigan kishiga, hatto iblis ham ziyon-
zahmat yetkaza olmaydi. Imon-u e’tiqodni mustahkamlamoq
www.ziyouz.com kutubxonasi
uchun Qur’oni Karim va Hadisi Sharif yo‘lidan bormoq kerak.
Uning tushuntirishicha, bu dunyodagi podshohlarga, haykallar-
ga e’tiqod qilib boMmaydi. Har qanday podshohlik yemiriladi,
haykal qulaydi, e’tiqod esa qoladi. Shuning uchun ham inson
e’tiqodining asosida abadiy mavjud Xudo yotmog‘i lozim.
Naqshbandiya qoidalariga muvofiq, barkamol inson bo‘lishni
orzu qilgan kishi qalban maxfiy zikr qilishi (Olloh nomini
eslashi, takrorlashi) o‘z ustozi, piri-murshidi bilan xilvatda
uchrashishi, so‘zlashishi, suhbat qurishi lozim. Ustoz va shogird
orasidagi suhbat davomida ularning fikr-mulohazalari birlashishi
shogird kamolotining muhim shartidir. U Junayd Bog‘dodiy asos
solgan suhbat usulini har tomonlama rivojlantirdi. Uning suhbat
usulining metodologik asosini sunniylik tashkil etar edi.
Shuningdek, suhbat jarayonida oshkoralik bilan xufyonalikni
muvofiqlashtirishga, uning ma’nosi va mazmuni shariat doirasi-
dan chiqib ketmasligiga alohida e'tibor qaratadi. Naqshband inson
ongi va faoliyatida sodir boiayotgan turli noxushliklarni suhbat
vositasi bilan bartaraf etish mumkin, deb o‘ylaydi. Suhbat jara
yonida suhbatdoshining fikr-mulohazasini sabr-toqat bilan ting-
lash, ayniqsa, tilga ehtiyot bo‘lish, bahs-munozarada axloq-odob
doirasidan chiqmaslikni qayta-qayta takrorlardi.
Naqshband riyokorlarcha yasama xudojo‘ylik va rasm-rusum-
larni, xususan, qirq kun ro‘za tutish, daydilik, qashshoqlik,
zikr jarayonida musiqa chalish, ashula va raqsga tushib, oshkor
(samo’) va ovoz chiqarib (jahr) z>kr qilishni inkor etadi.
Avliyolarga, mozorlarga sig‘inib, ulardan madad va yordam
so‘rashni foydasiz, deb biladi. Chunki har qanday yordamni
faqat Olloh berishga qodir. Uning bandalari bunday ishlarga
qodir emas. Ruhan poklanib, manfaatparastlik, manmanlik, kibr-
u havodan tamoman voz kechib, ixtiyoriy faqirlikni, hokimiyat
bilan butunlay munosabatni uzishni targ‘ib qiladi. Naqshbandiya
tarafdorlari hukmdorlar bergan turli sovg'alar, hadyalarni ol-
mas, Payg‘ambar sunnalari, shariat qonun-qoidalariga to‘la rioya
qilar edilar.
Bahouddin Naqshband tasawufni davlat mafkurasi darajasiga
ko‘tarishni va bu ta’limot yordamida jamiyatning turli ijtimoiy
guruhlari, qatlamlarini tenglashtirmoqchi, ular orasidagi turli
ziddiyatlar, mojarolarga barham bermoqchi, Turon zaminida
www.ziyouz.com kutubxonasi
yashovchi turli tillarda so'zlashuvchi xalqlar madaniyati —
ma’naviyatini bir-biriga yaqinlashtirmoqchi edi. Turli qavmlar,
tabaqalarni yagona sunniylik g'oyasi atrofida birlashtirishni orzu
qilardi. Xuddi shuning uchun ham bu ta’limot turli millatga
mansub kishilar orasida keng tarqala boshladi.
Shunday qilib tasawufning ikki yirik oqimi — naqshbandiya
va yassaviya — jug'rofiy va milliy chegaralami yorib o‘tib, umum
insoniy qadriyatlar darajasiga ko'tarildi va inson ruhiy-ma’naviy
kamolotiga xizmat qildi. Yassaviya va naqshbandiya biri ikkin-
chisini to'ldiruvchi, biri ikkinchisiga doimo ta’sir o'tkazib tu-
ruvchi, kishilarni ruhiy-ma’naviy kamolot tomon boshlovchi,
ijtimoiy illatlarga ayovsiz o't ochuvchi, insonparvar, xalqparvar
ta’limotlardir.
Qadimiy Turon zaminida paydo bo'lgan tasawufning bu ikki
yirik oqimida mulkka bo'lgan munosabat turlicha sharhlandi. Xu
susan, Yassaviy ta’limotida mulk insonning Xudo vasliga yetib
borishida, barkamol inson bo'lib shakllanish jarayoniga xalaqit
beruvchi vosita sifatida talqin etildi. Foniy dunyoda mol-u mulkka
mehr qo'yish Xudoga bo'lgan muhabbatning shakllanishiga zi-
yon yetkazadi. Shu boisdan ham, barkamollik da’vosini qiluvchi
kishi bu dunyo lazzatlaridan voz kechishi kerak, degan g'oya
olg'a surildi. Yassaviy ushbu g'oyani targ'ibot qilgan paytda
odamlar turmush tarzida umummulkning (jam03 rnulki) hissasi
salmoqli edi. Xudo vasliga yetish orzusi bilan tarkidunyo qilgan
darvishni odamlar umumiy mulk hisobidan qo'llab-quwatlashardi.
Naqshbandiya g'oyalarining targ'ibotchilari va tashviqotchilari
faoliyat ko'satayotgan hududlarda esa xususiy mulk ustuvorlik
qilardi. Ana shunday sharoitda tirikchilik qilish uchun har bir
kishi mehnat qilishga majbur edi. Mehnat yashash vositasiga
aylanayotganligi uchun ham naqshbandiya bu dunyo tashvish
laridan ajralmasdan Xudo vasliga yetish mumkin, degan g'oyani
odamlar ongiga singdira boshladi. «Dil ba yoru, dast ba kor» —
naqshbandiya ta’limotining asosiy qoidasiga aylandi.
Yassaviyada inson Xudoga yaqinlashish uchun xilvatda ya-
shashi, ya’ni ijtimoiy muhitdan ajralib, yolg'iz kun o'tkazishi
shart qilib qo'yilgan bo'lsa, naqshbandiya tarafdorlari Olloh
vasliga yetishni orzu qilgan kishi bemalol odamlar bilan birga
yonma-yon yashashi, suhbat qurishi mumkinligini ta’kidladilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Chunki tanho, xilvatda yashagan odam el-yurtdan ajralib qola
di,
0
‘zining Xudo vasliga yetishdek olijanob maqsadini oshkor
qilib qo‘yadi. Turgan gapki, xilvatda yashovchi o‘sha darvish
0
‘zining maqsadiga, e’tiqodiga sodiqligi bilan boshqalaming
hurmat-izzatiga sazovor bo‘ladi, shuhrat topadi. Hurmat-izzat,
shuhrat bor joyda xavf bo'ladi, undan saqlanishning eng muhim
yo‘li odamlar bilan birga bo‘lish, yonma-yon faoliyat ko‘rsatishdir.
Odamlar orasida faoliyat ko‘rsatmoq uchun, shubhasiz, ular
bilan suhbatlashish lozim bo‘ladi. Suhbat barkamollikka intilayot
gan insonni Xudo vasliga olib boruvchi muhim shart hisobla
nadi. Buyuk kishilar suhbatidan bahramand bo‘lish har qanday
maktab va madrasa sabog‘idan afzal ekanligiga e’tibor qaratiladi.
Naqshbandiya insonni ulug‘lovchi ta’limot bo‘lgani uchun
ham XV asrdan e’tiboran Movarounnahr va Xurosondan Qohira
va Bosniyagacha, Gansu va Sumatra, Shimoliy Kavkazdan
Hindiston janubigacha, hatto Arabistonning Xijoz viloyatigacha
yetib bordi. Naqshbandiya ta’limoti Muhammad Porso, Mahdu-
mi A’zam, Sa’diddin Kashg‘ariy, Abdurahmon Jomiy, Alisher
Navoiy, Boborahim Mashrab, Xoja Muhammad al-Boqiy Qobu-
liy, Xoja Ahmad Farruh Sirhindiy, Imom Rabboniy asarlarida
har tomonlama rivojlantirildi. Naqshbandiya ta’limotini XVI asrdan
keyingi davrlarda Movarounnahr, Sharqiy Turkiston, Afg‘oniston
hududlarida keng tarqalishida Mahdumi A’zam, ya’ni Xoja Ahmad
Kosoniylar sulolasining xizmatlari tahsinga loyiqdir.
Naqshbandiya ta’limotining XV asrdagi buyuk namoyan-
dalaridan biri shoshlik Xoja Ubaydulloh Xoja Ahror Valiy edi.1
Xoja Ahror olam va odam to‘g‘risidagi qarashlarini «Fiqarot
ul-orifm» (1910-yilda Toshkentda nashr etilgan), «Risolai Vo-
lidiya» yoki «Muxtasar» (bu asami Bobur o‘zbek tiliga taijima
qilgan),«Risolai havroiyya»(1899-yilda sharqshunos olim
Xoja Ahror Valiy 1404-yilda Shoshda (Toshkent) tavallud topdi. Dastlabki
bilimlarini Shosh maktablarida oldi. 0 ‘ n ikki yoshida Samarqand madrasalaridan
biriga o‘qishga kirdi. Sog‘lig‘ining yomonligi uchun o‘qishni davom ettira olmadi.
Mustaqil o‘qib o‘ rgandi. Samarqandlik mashhur allomalardan, ayniqsa, Amir
Sayid Qosim Anvardan ko‘p saboq oldi. Hirotlik shayxlar Bahvaddin Umar,
Zayniddin Xavofiy, chag‘ yonlik Ya'qub Charxiylar suhbatida bo‘ldi. Za mo nasi-
ning yirik din arbobi va diplomati darajasiga ko‘tarildi. Naqshbandiya ta’limotining
buyuk arbobi 1494-yilda vafot etdi. (Qarang: Valixo‘jayev B. Xoja Ahror tarixi.
Toshkent, 1994, 61-77-betiar).
www.ziyouz.com kutubxonasi
V.AJukovskiy tomonidan Sankt-Peterburgda nashr ettirilgan),
«Ruqaot» («Maktublar») kabi asarlarida bayon etilgan. Uning
diniy-falsafiy qarashlarida Muhyiddin Arabiy asos solgan «vah
dati vujud» nazariyasining ta’siri katta edi. «Fiqarot Ahroriya»
risolasida ta’kidlanishicha, inson barkamol bo'lishi uchun, av-
valo, Xudoni tanish, uning fazilatlari, xislatlarini bilish uchun
esa zavq, jazba katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Jazba natijasida vu
judga kelgan muhabbat tufayli Xudo tanib olinadi. Bunday tani-
shuvdan ko'ngil taskin topadi. Uning qayd etishicha, bunday
sof ko‘ngil o‘zidan hamisha nur tarqatib turadi. 0 ‘sha nur
inson qalbini doimo nurafshon qilib, tanasiga tiriklik ato qiladi.
Inson o‘sha nurdan uzilishi bilan uning tirikligidan hech qan
day asar qolmaydi.
Xoja Ahror Valiy naqshbandiya ta’limotida olg‘a surilgan, har
bir kishi foydali yumush bilan shug‘ullanishi lozimligi haqidagi
g‘oyani yanada boyitdi. Fuqarolar o‘zlarining ijtimoiy foydali
mehnatlari bilan o‘zgalar ko‘nglini shod etishlari darkor, deb
hisobladi. 0 ‘zgalar ko'nglini shod qilmoq chinakam musul-
monchilik belgilaridan biri deb tushuntirdi. Odamlarning turli
yumushlarini oson qilish, ijtimoiy jihatdan kishilar uchun foy
dali bo‘lish, ularga rohat va xursandchilik ato etish kabi fazi-
latlami inson axloqining ko'rki, deb bildi.
Xoja Ahror Valiy naqshbandiya ta’limotini jamiyat hayotiga,
xalqning turmush tarziga joriy etishga harakat qildi. Kishilarni
uzluksiz ijtimoiy faollik ko‘rsatishga chorladi. Fuqarolar orasida
katta obro‘-e’tiborga sazovor bo‘lgan tasawuf arboblariga turli
maktublar yozib, ularni jamiyatni boshqarish ishlarida faol ish
tirok etishlarini iltimos qildi. Ulardan maslahatlar so'radi. Bun
day xayrli ishlar pirovardida tasawuf namoyandalarining davlat
ni, jamiyatni boshqarish ishlariga faol aralashuviga, davlat
boshliqlari amalga oshirayotgan siyosatga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir
o‘tkazilishiga olib keldi. 0 ‘sha jarayonlarga yo‘lboshchilik qilgan
Xoja Ahrorning o‘zi yirik siyosiy arbob darajasiga ko‘tarildi.
Xoja Ahror falsafasida markaziy o‘rinni fuqaro manfaatini
himoya qilish, odamlarning og‘irini -yengil qilish yotadi. Odam
larni zolimlar zulmidan, turli noinsofliklardan himoya qilishga
urinadi. Musulmonlar manfaatini himoya qilish maqsadida shohlar,
hukmdorlar bilan uzluksiz muloqotda bo'ladi. Musulmon bo'lmoq
www.ziyouz.com kutubxonasi
deganda, fuqaro manfaati uchun yashashni tushunadi va
0
‘zining
butun umri, ongli faoliyatini fuqaro manfaatini himoya qilishga
qaratadi'. Fuqarolar osoyishtaligi, hunarmand va tijorat ahli
ishining ravnaqi yo‘lida har qanday muammolami urush va qon
to‘kish yo‘li bilan emas, balki kelishuv, tinchlik va osoyishtalik
bilan hal qilishga intiladi2. Boshqacha aytganimizda, Xoja Ahror
falsafasida birovlarga jabr-sitam qiluvchilarga qarshi kurash, odam
larni bu dunyo tashvishlaridan asrash, insonni ulug‘lash asosiy
o‘rin egallaydi. Uning fikriga ko‘ra, olamdagi barcha tirik mavju
dotlar ichida eng ulug‘ qadriyat insondir. Inson o'zining
ulug‘vorligi bilan o‘z vaqtini
0
‘tkinchi, bachkana narsalarga sarf
etmasligi, foydali ishlar bilan shug‘ullanmog‘i lozim.
Xoja Ahror o‘z ixtiyoridagi yer va mulkdan olingan daro-
madlardan madrasa, masjid, xonaqoh va boshqa imoratlar
qurdirdi. Uning bunday saxiyligi, insonparvarligi odamlar orasi
da obro‘-e’tiborini oshirib yubordi. Movarounnahr va Xuroson-
ning qishloqlarida yashovchi dehqonlar o'zlariga qarashli yerlar-
ni Xoja Ahrorga nazr qila boshladilar. Bunday harakatning avj
olib ketishining sabablaridan biri —
0
‘sha davrdagi Samarqand
hukmdori sulton Abu Sayid Mirzoning farmoni bilan Xoja
Ahrorga qarashli yer va mulkdan ushr solig‘i olinardi, xolos.
Boshqa soliqlar esa olinmasdi. Shuning uchun dehqonlar o‘z
yerlarini Xoja Ahrorga nazr qilishar, o'zlari esa o‘sha yerlarda
ishlashni davom ettirar edilar. Buning natijasida dehqonlar or
tiqcha soliqlardan ozod bo‘lar edilar. Shunday qilib, XV asr
ning ikkinchi yarmida Xoja Ahror mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy,
ma’naviy hayotida katta obro‘-e’tiborga ega bo‘lgan kishilardan
biri darajasiga ko'tarildi.
Xoja Ahror shaxsidagi eng muhim xislatlaridan biri — sodir
bo'layotgan voqealaming, hodisalaming mohiyatini zukkolik bilan
tahlil qilar, undan o'zi uchun zarur xulosalar chiqarardi. Bunday
zukkolikka erishmoq uchun o'zidagi eng nodir qobiliyat — «tush
ko'rish»dan foydalanardi. Boshqacha aytganimizda, o'z kashfiyotlari
va karomatlarini tushida ko'iganiga asoslanib bayon etardi. Shuning
uchun ham, uni «Valiy», ya’ni Xudoga yaqin kishi, deyishardi.
1
Do'stlaringiz bilan baham: |