A n t ik d a V r fa L sa fa si

Takrorlash uchun savollar
1. Skeptitsizm qanday tarixiy sharoit ta ’sirida shakllandi?
2. Qadimgi Rim skeptitsizm ining negizida qanday g ‘oya yotadi?
3. Pirron hayotining asosiy qirralarini bilasizmi?
4. Pirron antik davr skeptitsizm iga xos falsafiy muam m oni qanday 
ifodalagan?
5. Tim on 
falsafaning 
bosh 
masalasini 
nimadan 
iborat 
deb 
hisoblagan?
6. Enesidem dunyoqarashi qanday asosga ega?
7. Enesidem sababiyat to ‘g ‘risida qanday m ulohazalar bildirgan?
224

---

STOITSIZM
Stoitsizm, epikureizm singari, m aterialistik y o ‘nalishdagi ta ’limot. 
Ular orasidagi farq shundaki, birinchisi D em okrit atom izm iga tayansa, 
ikkinchisi Geraklit ta ’lim otiga suyanadi va undagi gilozoistik qirralarini 
kuchaytiradi. Ayni paytda, stoitsizm kiniklar axloqiy ta ’limotini 
naturalizm nuqtai nazaridan qayta ishlab chiqadi va uni 
Polemon
etikasi 
bilan 
bogMaydi. 
Shu 
tariqa, 
stoiklar 
materializmi 
panteizmga 
yaqinlashadi.
Stoiklar m aktabi asoschisi kitionalik Zenon (336-264) bo‘lgan, u 
m iloddan avvalgi 335-yilda Kiprdagi Kitionda tu g ‘ilib, Afinada 
m iloddan avvalgi 263-yillar atrofida vafot etgan. Dastlab, u otasining 
ketidan borib, savdo bilan shug‘ullangan. Afinaga miloddan avvalgi 315- 
313-yillarda 
kelib, 
Ksenofonning 
“ Sokrat 
haqida 
esdaliklar”ini, 
Platonning “Sokrat Appologiyasi”ni o ‘qigan va ular Zenonda katta 
taassurot qoldirgan. M iloddan avvalgi 300-yil u o ‘zining m aktabiga asos 
soladi va u stoya (qayta yozuv, kolonada) deb nomlanadi, u yerda o'zi 
m a’ruzalar o ‘qiydi. Aytishlaricha, u o ‘z jonig a qasd qilgan. Uning 
asarlaridan faqat ayrim parchalar, fragm entlar yetib kelgan.
Zenon vorisi Assalik K leanf (m iloddan avvalgi 330-322/321), undan 
keyingi vorisi esa Kilikadagi Soldan X risipp b o ‘lgan va uni stoya 
m aktabning ikkinchi asoschisi deyishgan. Xrisipp stoiklar doktrinasini 
tizm lashtirishni tanqid qilgan. Aytishlaricha, u 705 ta asar yozgan va 
ulardagi dilektik g ‘oyalari va m ushohada uslubi tufayli m ashhurlikka 
erishgan.
Zenon shogirdlari 
ichida xioslik Ariston, karfagarlik Gerill, 
gerakleylik Dion, kiyalik Persionlar bo‘lgan. K leanf shogirdi bosforlik 
Spayr boMgan. X risippga ikitta shogird voris b o ‘ladi: Tarsalik Zenon va 
Selevkiyli 
Diogen. 
Diogen 
m iloddan avvalgi 
155-yilda 
boshqa 
faylasuflar bilan jarim a masalasi bo ‘yicha R im ga boradi. Bu faylasuflar 
Rimda yoshlarga m a’ruzlar o bqishadi va ulam ing hurm atlariga sazovor 
b o ‘lishadi233.
Zenon
o'lim idan keyin stoya maktabini eski ortodoksal ta ’limot 
ruhida b o ‘lgan 
K leanf
(264-232), keyinchalik xioslik 
Ariston
boshqaradi. 
Keyingisi davrida m aktabda kiniklar etikasi 
elem entlari yanada 
jonlanadi. Ayni vaqtda, uning boshqaruvi paytida stoitsizm ga Arkesilay 
hujurni boshlanadi, u A kadem iyaga skeptitsizm g ‘oyalarini olib kirishga 
urinadi ham da shu tariqa stoitsizm ga ta ’sir o ‘tkazadi. Jam iyat m a’naviy
233 C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. - N e w Y ork-L ondon-T oronto-Sydnev-
A uckland. 2003. P.428.
225

---

hayotiga stoitsizm ning ta'siri X risipp davrida kuchayadi: stoiklar 
A kadem iya skeptiklaridan 
ustun kelishadi; 
bunda skeptiklarning 
dogm atik ta ’limotini tanqid qilish, rad etishda stoiklar q o ‘llagan m antiqiy 
m etodlar, ayniqsa, tushunchalarni aniq ta ’riflash usuli yaxshi sam ara 
beradi.
Stoiklar fizikasi Aristotel fizikasi, ayniqsa, uning m ateriya va shakl 
to ‘g‘risidagi ta ’lim oti bilan G eraklit ta’lim otining ayrim elem entlarining 
q o ‘shilishi natijasida paydo b o ‘ladi. A ristotelda m ateriya v a shakl 
o ‘rtasidagi m unosabat dunyoviy sham i ‘"birinchi turtki beruvchi”dan 
ajratib turadigan joyda (Aristotel Xudoni m ateriya va shakl birligi deb 
hisoblagan, stoiklar, aksincha, olamni yaxlit deb bilishgan) tugaydi. Bu 
ta'lim ot izchil emas, idealizm elem entlari bilan qorishgan edi. Unda 
olam dagi q at’iy zaruriyat m aqsadga m uvofiqlik bilan qo‘shilgan edi. 
Stoiklarning bunday ta ’limoti, tabiiyki, epikureizm bilan qo 'sh ila olmas 
edi. A na shuning uchun ham stoiklar epikureizm ning k o ‘p olam, k o ‘p 
atom lar mavjudligi to ‘g ‘risidagi ta ’lim otiga qarshi chiqadilar, olam da 
b o ‘shliq y o ‘q deb hisoblashadilar. Stoiklar Geraklitdan barcha narsalar 
olovdan paydo bo’lgan degan fikrni olganlar. Shuningdek, ular 
G eraklitdan olamni logos boshqaradi, degan fikrni ham qabul qilganlar.