A n t ik d a V r fa L sa fa si

148 C op leston F. H istory o f p h ilosop h y. V o l .l . - N e w Y ork -L on d on -T oron to-S yd n ey-
A uckland, 2 0 0 3 . P .8 7 -8 9 .
149 П латон. С обр. соч. В 4-х тт. Т. —М.: М ы сль, 1990. С .4 28.
150 C op leston F. H istory o f philosophy. V o l .l . - N e w Y o rk -L on d on -T oron to-S yd n ey-
A uckland, 2 0 0 3 . P.89.
129

---

qilishsa, k o ‘proq m uvaffaqiyatga erishishi m um kin.Sofistlar dushmanlari 
buni quyidagicha talqin qilishdi: axloqiy jihatdan boshqalaridan yom on 
bo ‘lgan ishda g ‘alabaga erish, bunda qoidaning modal tusga ega b o ‘lishi 
shart emas. M asalan, o ‘zini him oya qilishga ojiz m ijozning adolatli ishini 
yoki ju d a m urakkab ishni yutib chiqishga yordam bergan huquqiy 
m aslahatchi to ‘g ‘risida, u “z a if ’ odam ga g ‘alaba qozonishga yordam
berdi, bunda u axloqqa zid ish qilmadi, deyish mumkin. Prinsipsiz 
notiqlar va eristika muxlislari tufayli bu qoida tez orada yomon shuhrat 
kasb etdi, lekin bunda Protagom i qalloblarga yordam berdi deb 
bo ‘lmaydi. Lekin,shunga qaram asdan, dialektika va eristika amaliyoti 
bilan bog‘liq relyativistik doktrinaning tabiiy ravishda insonda haqiqat 
va adolatni chekkaga surib q o ‘yib, m uvaffaqiyat qozonishga xohishi 
borligini inkor etib bo ‘lm aydi151.
Protagor birinchilar qatorida gramm atikani o ‘rganishga kirishgan va 
bu fan o ‘zining paydo b o ‘lishi bilan Protagorga qarzdor. Uni gaplar 
tasnifini 
am alga 
oshirgan, 
otlar jinsini 
aniqlash 
uchun 
zarur 
term inologiyani ishlab chiqqan deyishadi.
Gorgiy
Sofistlar katta m aktabining yana bir yorqin vakili Gorgiy (eram izdan 
avvalgi 483-374y.) b o ‘lib, u 100 yildan ortiq um r k o ‘rgan, buning 
sababini lazzatlardan o ‘zini tiyishda, deb tushuntirgan.
Asarlari:
“Elenaga shon-sharaflar”, “Polem ed”, “Tabiat haqida 
yoxud noborliq haqida” . Keyingisi asosiy asari b o ‘lib, unda Gorgiy 
tafakkur, nutq va borliqni bir-biridan ajratgan holda tasavvur qiladi.
Uni k o ‘proq Zenon dialektikasi skeptitsizmi qiziqtirgan va u m azkur 
m asalaga b ag ‘ishlangan “N oborliq yoxud Tabiat haqida” kitobini 
yozgan. Unda “Gorgiy eleyliklar dialektikasidan boshqacha xulosa 
chiqargan. Uningcha, 1) hech bir narsa m avjud emas, chunki m avjud 
b o ‘lganda yo m angu b o ‘lardi, yo nim adandir paydo b o ‘lgan b o ‘lardi. 
Biroq u hech nim adan paydo b o im a g a n boTardi, na Borliqdan, na 
N oborliqdan hech narsa paydo b o ‘lmaydi. U m angu ham bo‘la olmaydi, 
chunki mangu b o ‘lganda cheksiz b o ‘lishi kerak. C heksizlikning b o ‘lishi 
quyidagi sababga k o ‘ra mum kin emas: u boshqa narsada ham, o 'z id a
ham boT a olmaydi, ana shuning uchun ham hech qayerda b o ‘lshi 
m um kin em as; 2) agar nim adir m avjud b o ‘lganda, uni odam lar bilgan 
boTardi. Zero, agar borliq to ‘g ‘risida bilim boTsa, unda o ‘ylagan narsasi 
m avjud, noborliq to ‘g ‘risida esa o ‘ylash m um kin emas. U holda xato
15‘ CVshajoyda
130

---

b o ‘lishi m um kin emas, bu esa puch; 3) agar odam lar borliq to‘g ‘risida 
bilganlarida ham, bu bilimni boshqalarga berib bo'lm as edi, axir belgilar 
o'zlari ifoda qilayotgan predm etlardan farq qiladi-ku. B oshqa kishilarga 
bu dunyoning rang-barangligi haqida gapirishim iz mumkin, axir bizning 
qulog‘imiz rangni emas, tovushni eshitadi-ku. Va ikki kishi, agar ular 
bir-biriga butunlay o ‘xsham asa, qanday qilib borliq to ‘g ‘risida bir xil 
tasavvurga ega bo ‘lishi m um kin? B a’zilar m azkur g ‘aroyib g ‘oyalarni 
G orgiyning falsafiy nigilizmi ifodasi deb jiddiy hisoblashgan, boshqalari 
uni hazil deb o ‘ylashgan, aniqrog‘i, ular fikricha, buyuk notiq ritorika 
yoxud so‘z o ‘yinining qanday qilib hatto puch farazni odamlarga 
to ‘g ‘riga o ‘xshash qilib jaranglashini ko ‘rsatmoqchi bo'lgan.
Gorgiy ritorikani ishontirish san’ati deb hisoblaydi. 0 ‘zining 
nutqlarida ishontirish usullaridan ataylab ezgu m aqsadlar y o ‘lida ham, 
yovuzlik y o ‘lida ham foydalangan, bu usullarni o ‘z o ‘yinlarini 
yaxshilashi uchun aktyorlarga ham o'rgatgan. Shu munosabat bilan 
Gorgiy qutqaruvchi aldoq usullarini ishlab chiqqan va ularni “zarariga 
qaraganda, ko‘proq foyda keltiradigan aldoq fojiasidir; unga berilish -
befarq qolishdan ko‘ra, artistlik idrokiga bo‘lgan qobiliyatni nam oyish 
etish dem akdir’' 152, degan.
Bu yerda aytish m umkinki, Protagor ioniyaliklar an ’anasini davom 
ettirib, relyativizm ni asoslagan bo‘lsa (hissiyotdan kelib chiqib bilishni 
tushuntirsa), 
Gorgiy 
relyativizmni 
italyancha 
a n ’anaga 
tayanib 
rivojlantirgan. 
X ususan, u bilimlar chinligini, nisbiyligini 
aqliy 
m ushohada jarayonida inson duch keladigan muam m olar, ziddiyatlar 
bilan 
bog‘lab 
tushuntirgan. 
Bunday 
holat, 
uningcha, 
falsafiy 
kategoriyalar darajasida (borliq va noborliq, borliq va tafakkur, birlik va 
k o ‘plik, tafakkur v a so ‘z va sh.k.) sodir bo ‘ladi. Protagor barcha narsa 
haqiqat (chunki har bir kishi uchun haqiqat alohida) degan b o ‘lsa, 
G orgiy,“barchasi xato”, deydi. Gorgiy eleychilam ing noborliq, harakat 
v a k o ‘plik (to‘plam) tushunchalarini tanqid qilar ekan, quyidagilarni 
isbotlashga urinadi: 1) hech bir narsa m avjud emas; 2) m avjud narsa 
boMgan taqdirda ham uni bilib b o ‘lmaydi; 3) bilish m um kin bo ‘lgan 
taqdirda ham uni ifodalab va tushuntirib b o ‘lmaydi.
Gorgiy falsafani aniq fanlardan yuqori qo ‘ygan. F aylasuf fikricha, 
axloqiy qadriyatlar v a huquqiy norm alar shartlidir, ular insonlar yaratgan 
sun’iy qurilm alar bo'lib, hamma vaqt ham tabiiy holatga mos 
kelaverm aydi.
152 C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.I. -N e w Y ork-L ondon-T orontn-S ydney-
A uckland, 2003. P.90.
131

---

Gippiy
Elislik 
Gippiy
Protagorning kichik zamondoshi bo ‘lgan, u o 'zinin g 
qiziqishining turli qirraligi bilan ajralib turgan. Uning olim piada 
g ‘olibliliklari ro ‘yxati O lim piadalar b o ‘yicha vaqtning keyingi grek 
sanoq sistem asi asosini qurgan (U ilk bor tarixchi Timey tom onidan 
kiritilgan). Platonning “ Protagor”ida Gippiyning, qonun - bu insonlar 
uchun tiran, chunki insonlam i o ‘z naturasiga zid ishlami qilishga m ajbur 
etadi, degan fikri keltiriladi. Bu fikrning m a’nosi shundaki, shahar-davlat 
qonuni k o ‘pincha odam larga cheklashlar qo‘yadi va ulami ju d a tor 
ram kada harakat qilishga ruxsat beradi, bu esa tabiiy qonunlarga zid- 
dir.153
Gippiy 
tabiatshunoslik 
m asalalari 
bilan 
ko‘proq 
qiziqqan. 
Astronom iya, geom etriya, m usiqa bilan shug‘ullangan. Egri chiziqning 
geom etrik ta ’rifmi bergan. Ketm a-ket aytilgan 50 ta so‘zni yodda saqlab 
qola olgan. U tabiat qonunlarini jam iyat qonunlariga qaram a-qarshi 
q o ‘ygani holda aytadi: “Q onun insonlar ustidan hukm ronlik qilgani 
holda, k o ‘p narsaga m ajbur qiladi, bu esa tabiatga ziddir” (Platon dialogi 
b o ‘yicha). O ta-onalam i hurm at qilish zarur deb hisoblagan. Uningcha, 
yashashdan asosiy m aqsad avtorkiya-o'zidan qoniqish hosil qilish. 
G ippiyning asosiy axloqiy ideali ana shu.
Prodik
til m asalasi bo 'y ich a k o ‘proq shug‘ullangan. U falsafa bilan 
shug‘ullanishidan avval so ‘zlam i to ‘g‘ri ishlatishni o ‘rganish kerak, so ‘z 
san ’atining m ohiyatini esa faqat o Lzim topganman, ochganman deb 
aytadi, va buni o'zin ing buyuk xizm atlaridan biri deb hisoblaydi.
Prodik nutq uzun ham, qisqa ham b o ‘lishi kerak emas, u m eyorida 
bo‘lishi lozim ,deb hisoblagan.
F aylasuf fikricha, insonlarda yaxshi yashashga intilish, noz-u 
n e ’m atlar m avjudligi xudolar to ‘g ‘risidagi tasavvurlam i yaratishga olib 
kelgan. Prodik, garchi pulning, lazzatlanishning quli bo'lsa-da, axloqdan 
so ‘z yuritishdan charcham agan. Uningcha, ehtiroslar xohish va aqlsizlik 
o 'rtasid a mavjud, chunki 
ehiiros
- ikkilangan xohish, 
aqlsizlik
esa, 
ikkilangan ehtiros.
Prodik yozadi: “N arsalardan foydalanayotgan kishilar qanday b o ‘lsa, 
narsalam ing o ‘zi ham xuddi shunday” 154.
Prodik dinning kelib chiqishi nazariyasini yaratishi bilan qiziqish 
uyg‘otadi. Dastlab, odam lar Quyoshni, Oyni, daryo, k o ‘I, meva-