A n t ik d a V r fa L sa fa si

Protagor
Protagor (eram izdan avvalgi 481-413-yy) Frakiyadagi Abder 
shahrida tu g ‘ilgan va asr o ‘rtalarida A finaga kelgan. Otasi boy odam 
bo‘lgan. 
Y oshligida 
y o g ‘och 
tashuvchi 
b o ‘lishni 
orzu 
qilgan. 
R ivoyatlarga qaraganda, Protagom ing katta y o g ‘och o 'tin lar o ‘ramini 
qisqa arqonda o ‘rab, m uvozanat saqlagani holda, belida k o ‘tarib 
ketayotganini k o ‘rib Dem okrit qoyil qolgan. Protagordan 10 yosh kichik 
bo‘lgan D em okrit bu ishda geom etrik hisob-kitob borligini kuzatib, 
P rotagom ing aql-idroki va epchilligiga qoyil qolgan va quyidagilam i 
aytgan: “Aziz yigit, sen barcha narsani yaxshi bajarish qobiliyatiga ega
124

---

ekansan. m enga q o ‘shilsang, bundan ham yaxshiroq ishlarni amalga 
oshirasan” . D em okrit Protagorni falsafa olam iga olib kiradi.
Protagor professional ritorika va eristika o'qituvchisi. so ‘z san’ati va 
bahs yuritish san’ati ustasi bo‘lgan. U birinchilar qatorida falsafadan 
saboq bergani uchun haq olgan. U nga Perikl yaxshi m unosabatda 
bo ‘lgani uchun bu davlat arbobi Protagorga eramizdan avvalgi 444-yili 
asos solingan Furiyadagi panellinistik koloniya uchun konstitutsiya 
tuzishni topshirgan. eramizdan avvalgi 431-yili Peloponnes urushi 
boshlanganda Protagor Afmaga qaytadi va u yerda Periklning ikki o ‘g ‘li 
vabo kasali tufayli hayotdan ko‘z yum ganining guvohi bo'ladi. Diogen 
Laertskiyning aytishicha, Protagor xudolar to‘g'risida yozgan kitobida 
xudolarni haqoratlaganlikda ayblanadi, lekin u sud bo‘lgunga qadar 
qochishga ulguradi; biroq Sitsiliyaga ketayotganida y o ‘lda suvga cho'kib 
o ‘ladi, kitoblari esa bozor m aydonida yoqib yuboriladi. Platon 
“M enon”da bergan m a’lumotga k o ‘ra esa, Protagor hurm atga loyiq inson 
sifatida o ‘z o ‘limi bilan hayotni tark etgan.
Protagor qalam iga 10 tadan k o ‘proq asarlar mansub: “M avjudot 
haqida”, “Fanlar to ‘g ‘risida”, “Davlat haqida”, “X udolar haqida”, 
“Haqiqat yoxud rad etuvchi nutqlar” v a shu kabilar. U lardan faqat ayrim 
parchalargina bizgacha yetib kelgan. Protagor haqidagi m a’lum otlam i 
Platonning “Protagor” va “Tetet”, Sekst-Em pirikning “O lim larga qarshi” 
va “Pirron fikrlarining uchta kitobi”dan olamiz.
Protagor falsafiy ta ’limotini Demokrit, Geraklit, Parm enid va 
Em pedokl taTim otiarining relyativizm ruhida qayta ishlanishi natijasi 
desa b o ‘ladi.
Ontologiyasida 
Protagor 
m ateriyaning 
o'/.garuvchanligi 
va 
idrokning nisbiyligini ta ’kidlagan. A tom istlarning borliq va noborliqning 
birday realligi to ‘g ‘risidagi fikrini rivojlantirib, har bir fikrga unga zid 
b o ‘lgan fikrni topish va qarama-qarshi q o ‘yish m um kinligini asoslagan 
va shu tariqa relyativizm ga yon bosgan.
Protagor relyativizm i asosida m uayyan ontologik tasavvurlar yotadi. 
Xususan, u “barcha narsalarning sababini m ateriyada deb biladi” (Sekst- 
Em pirik flkri). Uningcha, m ateriyaning asosiy xususiyati uning obyektiv 
tarzda mavjudligi ham da boshlang‘ich asos ekanligida emas, balki 
o ‘zgaruvchanligi, oquvchanligidadir. Protagor m ateriyaning m utlaq 
o ‘zgaruvchanligini subyektga ham xos deb hisoblaydi: nafaqat tashqi 
dunyo, balki uni idrok etuvchi jonli tana ham o ‘zgarib turadi. Buning 
isbotlari quyidagicha:
Birinchi isbot: 
subyekt ham, obyekt ham to ‘xtovsiz о 'zgarib turadi.
125

---

Ikkinchi isbot: 
hech bir narsa o 'z holicha mavjud emas
, 
har bir
narsa boshqa narsaga nisbatangina vujudga keladi va mavjud bo ‘ladi.
Uchinchi isbot: 
barcha narsalar о ‘zgarish jarayonida о ‘zining