A n t ik d a V r fa L sa fa si

Oliy insoniy baxt — inson
tabiatiga mos hayot kechirish.
Lekin inson haqiqiy tabiatni unga 
avvaldan berib q o ‘yilgan (tabiat tom onidan) imkoniyatlar, xususiyatlam i 
rivojlantirish asosida yaratadi.
237 Copleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. -N e w Y ork-L ondon-T oronto-Sydney-
A uckland, 2003. P.428-437.
241

---

Baxtli hayot - bu fazilatli hayot, ana shuning uchun ham inson 
fozillikka intilishi kerak. Fozillik — to ‘g ‘ri turm ush kechirish san ’ati. 
Stoiklar fikricha, barcha tirik jon lar uchun dastlabki his-tuyg‘u - o ‘z- 
o ‘zini saqlash, o ‘zini sevish, qadrlash. B unda faqat ayrim kishining o ‘z- 
o ‘zini emas, butun jinsni, urug‘ni saqlash nazarda tutiladi.
Y etuklik davrida tabiat bilan kelishuv aql bilan kelishuv darajasiga 
o ‘sib o ‘tadi. Haqiqiy n e’m at - oliy m aqsadim iz uchun biror narsa bera 
oladigan narsadir. Uning teskarisi - haqiqiy yovuzlikdir.
Axloqiy nuqtai nazardan qaraganda, 
axloqqa befarq bo ‘Igan barcha
munosabatlar, holatlar, kechinmalar n e ’mat ham, yovuzlik ham emas.
Rohatlanish, sog‘Iiq, kuch, boylik, qadr-qim m at - haqiqiy n e ’m atlar 
emas; xuddi shuningdek, azob-uqubat, kasallik, kambag allik, quv g‘inlik
- haqiqiy yovuzlik emas. B u narsalardan yaxshilikka ham , yom onlikka 
ham foydalanish mumkin. B ulam ing foydali yoki zararli bo ‘lishi ularga 
inson munosabati bilan bog‘liq.
Fozillik - to ‘g ‘ri amal qilayotgan aqlning yuqori darajasi. Insonning 
boshiga tushadigan kulfatlar, illatlam ing m anbai - affektlardir.
Stoiklar 
fikricha, 
yaxshi 
fazilatlar 
quyidagilardan 
iborat: 
m ulohazakorlik, m ardlik, o ‘zini tuta bilish, adolatlilik. Ushbu fazilatlar 
yo barchasi birga m avjud b o ‘ladi, yoki ulardan hech biri m avjud 
b o ‘lmaydi: ulardan biriga ega boTgan kishi ularning barchasiga ham ega 
b o ‘ladi. 
Zenon 
barcha 
yaxshi 
fazilatlarning 
sarchashm asini 
m ulohazakorlikda deb bilsa, K leanf - uni o ‘rtachalik, m o ‘tadillikda deb 
hisoblaydi. 
Ayrim
m asalalar 
b o ‘yicha 
qarashlaridagi 
farqlarga 
qaram asdan, stoiklar yaxshi fazilatlar aynan bir tabiatga ega b o ig a n
hosilalar sifatida cham barchas bog‘liq v a shu sababli ulardan birining 
m avjudligi qolgan barchasining m avjudligini ham belgilab beradi, degan 
fikrni yoqlaydilar. Xuddi shuningdek, ular bitta nuqson bor joyda qolgan 
barcha nuqsonlar ham m avjud b o ‘ladi, degan fikrga qat’iy ishonganlar.
Shunday qilib, insondagi asosiy narsa — bu xarakter (inson tabiati); 
aslida esa, o ‘z burchini bajarish kabi yaxshi fazilatlarga ega b o ‘lish 
(burch atam asini chamasi Zenon o ‘ylab topgan) asl m a’noda faqatgina 
donishm andlarga xosdir. Donishm and ehtiroslardan xoli va o ‘zining 
qadrini his qilish tufayli hech kimning, hattoki Zevsning ham ,o‘zidan 
ustun ekanligini his qilmaydi. B undan tashqari, u o ‘z hayotining egasi va 
o ‘zini o ‘ldirish huquqiga ham ega.
A gar barcha yaxshi, ezgu fazilatlar o ‘zaro cham barchas bogTiq 
bo‘lsa va ulardan birining m avjudligi qolganlarining ham mavjud 
ekanligini anglatsa, u holda ulam ing barchasi teng qiym atli ekanligini
242

---

taxm in qilish qiyin emas. Inson yo jam iki ezgu fazilatlarga ega va 
nuqson ham da kam chiliklardan xoli, yoki u faqat illatlarga ega. 
X risippga k o ‘ra, m a’naviy takom illashish y o ‘lini toTiq bosib o ‘tmagan 
inson to ‘laqonli holda jam iki ezgu fazilatlarga ega b o ‘la olmaydi, y a’ni u 
haqiqiy baxtni yaratuvchi ezgu fazilatlarni o 'z id a m ujassam lashtirm aydi.
Bundan kelib chiqadigan fikr shundan iboratki, faqat ayrim 
kishilargina ezgu xislatlarga ega b o ‘la oladilar va ular bunga 
hayotlarining oxirida erisha oladilar. Inson butun hayoti davomida, yoki 
uning qandaydir qism ida gunohlarga ko'm ilib yashaydi. Va, hatto, u 
ezgu 
fazilatlarga 
ega 
bo'Isa 
ham, 
bu 
hodisa 
faqat 
uning 
keksayganidagina sodir b o ‘ladi. Biroq ushbu qat’iy m a’naviy idealizm 
faqatgina nisabatan erta ijod qilgan stoik m utafakkirlarga xos b o ‘lgan, 
nisbatan kechroq ijod qilgan stoiklar m a’naviy taraqqiyotga ishonganlar 
va odam lam i ezgu fazilatlar y o ‘lini tanlashga va shu yo 'ldan yurishga 
d a’vat qilganlar. Hech bir inson donishm andlikning talablariga javob 
bermasligini tan olgani holda, ular dunyoni: axmoqlar, ezgu fazilatlar va 
donishm andlik yo ‘lida turganlarga ajratganlar.
Stoiklar etikasining o ‘ziga xos xususiyati ularning ehtiroslar 
nazariyasida o ‘z ifodasini topgan. Stoiklar ehtiroslarni to ‘rt turga: 
q ayg‘u, q o ‘rquv, hirs v a lazzatlanishga ajratganlar. Ularning barchsasi 
irratsional va tabiiylikka qaram a-qarshidir. Shu sababli m uammo ularni 
kuchsizlantirish va boshqarishda emas, balki ulardan xalos b o 'lish va 
sovuqqonlik, 
vazm inlikka erishishdan 
iborat. 
Ehtiroslardan 
hech 
bo'lm aganda, ular odat tusiga kirganda xalos b o iis h zarur. Shu sababli 
stoiklar etikasi amalda, asosan, m a’naviy erkinlikka erishish ham da o ‘z 
hayotiga egalik qilish maqsadida ehtiroslar bilan kurashishni anglatadi. 
Lekin, ayrim stoiklar donishm and inson ham ayrim qo‘shim cha ratsional 
hissiyotlar - m asalan, lazzatlanish hissiyotlarini his qilishi ham m um kin 
ekanligini 
e ’tiborga 
olgan 
holda 
ushbu 
q at’iy 
qarashlardan 
uzoqlashganlar.
Aytish kerakki, stoiklar etikasining ushbu tom oni, y a’ni aynan 
jam iki tashqi narsalardan to ‘liq ozod bo ‘lishga erishishga intilish 
kiniklarning merosidir, biroq bu m asalaning kiniklar bilan umuman 
bog‘liq bo'lm agan boshqa tomoni ham mavjud, bu — kosm opolitizm . H ar 
bir inson o ‘z tabiatiga k o ‘ra, ijtimoiy m avjudot va ong bizning jam iyatda 
yashashim iz zarur ekanligini anglatib turadi. Ong barcha odam larga xos, 
demak, har bir inson uchun yagona qonun va yagona Vatan mavjud. 
Insoniyatni o ‘zaro bir-biri bilan dushm anlik qiluvchi davlatlarga ajratish 
bem a’nilik. Donishm and qaysidir bir davlatning fuqarosi hisoblanm aydi,
243

---

u Dunyo fuqarosidir. B undan kelib chiqadiki, biz barcha insonlarga 
nisbatan ezgu niyatli b o ‘Iishimiz zarur, chunki hattoki qullar ham o ‘z 
huquqlariga ega va hattoki dushm anlar ham bizning m arham atim iz va 
kechirishim izga loyiqdirlar. Tor ijtimoiy qarashlar chegarasidan bu kabi 
chiqish, albatta, stoiklar tizim ining m onizm i (dunyoning negizi bitta -
ruh yoki m ateriya - deb biluvchi falsafiy ta ’limot)dan kelib chiqqan, 
biroq ularning ushbu kosm opolitik qarashlari asosida o ‘z jon ini 
saqlashga intilish yoki o ‘z-o‘zini sevishning fundamental roli yotadi. 
Birinchi navbatda, albatta, o ‘z jonini saqlash instinkti insonning o ‘z- 
o ‘zini sevishi k o ‘rinishida nam oyon boMadi. Biroq, u ushbu sevgi 
sarhadlaridan chetga chiqib ketadi va insonning o ‘ziga tegishli boMgan 
jam iki narsalarni - oila, do ‘stlari, vatandoshlari, va, nihoyat, jam iki 
insoniyatni qamrab oladi.
Albatta, insonda barcha boshqa hodisalardan yaqin boMgani - o ‘z 
jonini saqlash tuy g‘usi kuchli darajada nam oyon boMadi va uning uchun 
katta aham iyatga ega boMmagan narsalarga nisbatan u kam ayib boradi; 
shu sababli, ushbu etik nuqtai nazardan, har bir individum ning vazifasi- 
o ‘z m uhabbatini insonga shaxsan tegishli boMmagan narsalarga nisbatan 
ham kengaytirishdan iborat. B oshqa so ‘zlar bilan aytganda, biz 
odam lam i o ‘zim izdan kam boMmagan darajada sevganim izda yoki 
bizning sevgim iz o ‘z shaxsiyatim iz bilan bogMiq boMgan barcha narsalar, 
hattoki jam iki insoniyatni ham qam rab olganda ham da barcha jabhalarda 
bir xil kuchga ega boMgan holda nam oyon boMganida m a’naviy idealga 
erisham iz238.
Stoitsizm tahlili unda bilish, ayniqsa m antiq m asalalari, shuningdek, 
ontologiya m uam m olarining ustuvor boMganligini k o ‘rsatadi. Bunda 
Geraklit, ayniqsa Aristotel dialektikasi, xususan, uning m ateriya va shakl 
to ‘g ‘risidagi qarashlarining ta ’siri kuchli boMgani kuzatiladi.