A. N. Samadov, O. S. Jumanov

 
1 4 . 3 .   M e t a l l   t o v a r l a r i   a s s o r t m e n t i  
 
Metall tovarlari ishlatilishi bo„yicha sakkiz guruhga bo„linadi: idish-
tovoqlar, 
pichoqlar 
va 
oshxona 
anjomlari, 
uy 
mehnatini 
yengillashtiradigan, isitish, yoritish hamda eshik, deraza asbob-uskunalari, 
mahkamlash, hunarmandchilik hamda attorlik buyumlari. 
Idish-tovoqlar  cho„yan,  po„lat,  alumin,  latun,  melxior  va 
neyzilberdan  ishlab  chiqariladi.  Cho„yandan  qilingan  qozonlar  qalinligi 
uchun  ovqatning  tagi  kuymaydi.  Po„lat  tunukasidan  qilingan  idishlar 
ruxlanadi  yoki  sirlanadi.  Sirlangan  idishlarning  emal  qatlami  60  grammli 
po„lat soqqaning 35 sm balandlikdan tushgan zarbasiga chidash beradi. 
Alumin  idishlarda  nordon  ovqatlar  saqlash  va  sabzavot  pishirish 
tavsiya qilinmaydi. Uning oksid qatlami kislotada eriydi. Alumin sabzavot 
tarkibidagi  nitratlarni  nitritlarga  aylantiradi.  Latun  idishlarining  sirti  nikel 
va ichi qalay bilan qoplanadi. Faqat kimyo toslari qoplanmaydi. Qand mis 
hamda  ruxning  erishiga  to„sqinlik  qiladi.  Melxior  va  neyzilber  idishlari 
odatda kumush bilan qoplanib, serouglerod ta‟sirida qoraytiriladi. Ingichka 
sim, sharikchalar qalaylab pardoz beriladi. 
Pichoq  va  oshxona  asboblari  pichoqlar,  qaychilar  hamda  oshxona 
to„plamlariga bo„linadi. Qaychining xo„jalik, cho„ntak, idora, tlichiqchilik 
va  sartaroshxona  turlari  bor.  Vilka,  qoshiq  hamda  ovqat  pishirishda 
qo„llanadigan asboblar oshxona lo„plamlari deyiladi. 
Uyda  foydalaniladigan  asboblarga  changyutkich,  kir  yuvish 
mashinasi,  qiymalagich  kabi  asboblar  kiradi.  Isitish  hamda  yoritish 
asboblari  deganda  gaz  plitalari  hamda  kolonkalari,  isitish  radiaiorlari, 
qozonlar, pechlar, kerosinka, kerogaz va primuslar, lampa hamda fonarlar 
tushiniladi.  Eshik  va  deraza  asbob-uskunalari  tutqichlar,  oshiq-moshiqlar, 
qulflar,  prujina  va  zanjirlardan  tashkil  topadi.  Mahkamlash  buyumlariga 
boltlar,  vintlar,  burama  mixlar,  mixparchinlar  va  boshqa  turdagi  mixlar 
kiradi.  Hunarmandchilik  asboblari  yog„ochga  (arra,  bolta,  randa,  iskana, 
parma)  hamda  metallga  ishlov  berish  (egov,  zubilo,  sumba,  parmadasta, 

---

215 
 
burama  kertik  asboblari  qo„larra,  bosqon,  bolg„a,  iskana),  yig„ish 
(otvyortka, gayka kaliti, ombir, kaj ombir) va o„lchov asboblariga (jazval, 
ruletka,  shtangensirkul,  mikrometr)  bo„linadi.  Maxsus  guruhni  qishloq 
xo„jaligi  alsboblari  (bel,  ketmon,  o„roq,  shoxqirqgich,  so„qa  dastagi, 
xaskash,  panshaxa,  kultivator)  tashkil  qiladi.  Attorlik  buyumlariga  igna, 
ustara, kiyim ashyolari va turli bezaklar kiradi. 
Pichoqlar  0,7-1,0%  uglerodi  bor  po„latdan  yasalib,  tuzilish  bo„yicha 
yaxlit  yoki  ulama  metall  bo„lishi  mumkin.  Zanglamaydigan  po„latdan 
ishlangan  pichoqlar  3%  sirka  kislotasi  va  1%  osh  tuzi  eritmalari  ta‟siriga 
bardosh  bera  olishi  zarur.  Sharbat  siqqichlar  tuzilishi  bo„yicha  pishangli 
(richagli)  va  vintsimon  chiqiqli  (shnekli)  turlarga  bo„linadi.  Pishangli 
sharbat  siqqichlarda  meva-sabzavot  taxtakach  (press)  yordamida  siqiladi. 
Vintsimon chiqiqli sharbat siqqichlarning tuzilishi go„shtqiymalagichlarga 
o„xshash. 
Gaz  plitalari  1-4  gorelkali  va  duxovkali  bolib,  ixcham  (ko„tarib 
yuriladigan)  turi  suyultirilgan  gaz  bilan  to„ldirilgan  ballonda  ishlaydi. 
Duxovkalarda  harorat  25  daqiqada  285°C  gacha  ko„tariladi.  Suyuq 
yoqilg„ida  ishlaydigan  asboblarda  yonish  jarayoni  kerosinkalarda  kerosin 
gorelkaga  pilik  yordamida  uzatib  turilishi,  kerogazlarda  gazlashtirgich 
yordamida  gorelkaga  yonilg„i  aralashmasi  kelib  turishi  va  primuslarda 
kerosinning  nasos  yordamida  sochilishi  natijasida  sodir  bo„ladi.  Ko„tarib 
yurish uchun benzinda ishlaydigan primus ham ishlab chiqariladi. 
Isitish  qozoni  uylarni  radiatorlar  orqali  issiq  suv  bilan  isitish  uchun 
ishlatiladi.  Ularning  ish  tarzi  tabiiy  aylanishga  asoslangan.  Issiq  suv 
yengilligi uchun tizimning ustki qismida, sovigandan keyin esa uning ostki 
qismida  harakat  qilib  turadi.  Kerosin  chiroqlarida  pilikda  shimdirilgan 
kerosin  yonishi  natijasida  yorug„lik  hosil  bo„ladi.  Ularning  piligi  yassi 
yoki  aylana  bo„lib,  eni  dyuymning  o„ndan  biri  bo„lmish  sham  (liniya) 
o„lchov  birligida o„lchanadi.  Chiroqlar  3-,  5-,  7-,  10-  va  20-  shamli  qilib 
ishlab  chiqariladi.  Aylana  pilikli  chiroqlarning  pilik  eni  deb  aylananing 
yarmi  olinadi.  Kerosin  fonuslari  yassi  pilikli,  shishasi  esa  metall  qalpoqli 
bo„ladi. Yonish uchun havo trubka orqali yetkaziladi. 
Arralar  ko„ndalang,  bo„ylama,  yoysimon  kamalakli  va  qo„larra 

---

216 
 
turlariga  bo„linadi.  Ko„ndalang  arralarning  ikkita  dastasi  bo„lib, 
tishlarining  balandligi  14  mm  bo„ladi.  Bo„ylama  arralarning  ko„ndalang 
arralardan  farqi  dastasining  bittaligida.  Yoysimon  arralar  ensiz  bolib, 
tishlarining  balandligi  8  mm.  dan  ortmaydi.  Kamalakli  arralar  ip  bilan 
tortib  yog„och  moslamaga  bog„lanadi.  Qo„l  arralar  kalta  bo„lib,  uzunligi 
615 mm. dan ortmaydi. 
Randalash  asboblari  tig„ining  tuzilishi  bo„yicha  sherxebel,  randa, 
taxtaranda,  sinubel,  zenzubel  va  falsgobel  turlari  mavjud.  Sherxebel 
randalarning  tig„i  bo„rtma-oval  shaklida,  eni  35  mm.ga  teng.  Ular 
yog„ochlarga xomaki ishlov berishda qo„llaniladi. Randalarning 50 mm.li 
to„g„ri chiziq shaklidagi tig„i yordamida yog„ochlarga yakunlovchi ishlov 
beriladi.  Taxtarandalarning  65  mm.  li  tig„i  bo„lib,  uzunasi  700  mm.ga 
vetadi. Sinubelning 50 mm. li bo„ylama tarnovchalar o„yilgan tig„i bo„lib, 
yog„ochlarni  yelimlashdan  oldin  sirtini  g„adir-budir  qilish  uchun 
ishlatiladi.  Zenzubel  va  falsgobellarda  eni  21  va  15  mm.  li  trapetsiya 
shaklidagi  tig„  bo„lib,  taxtaning  sirtiga  yoki  chetiga  o„yiqcha  hosil  qilish 
uchun qo„llaniladi. 
Iskanalarning  trapetsiya,  to„g„ri  chiziq  va  yarim  aylana  shaklida 
uchlari  bo„lib,  zarb  bilan  yog„ochlarda  turli  shaklda  o„yiqlar  hoail  qilish 
uchun ishlatiladi. Parmalar yog„ochlarni teshish uchun ishlatilib, kesuvchi 
qismi  burama  (diametri  95  mm.gacha),  parrak  shaklida  ikki  keskichli 
(diametri 50 mm.gacha) va qoshiqsimon, (diametri 16 mm. gacha) bo„ladi. 
Ularning  parmadasta  yordamida  va  usiz  ishlaydigan  turlari  mavjud. 
Egovlar  buyumlar  sirtini  silliqlash  uchun  ishlatilib,  yirik  tishligi  rashpil 
hamda  nozigi  nadfil  deyiladi.  Metall  kesuvchi  asboblardan  zubilaning 
kesuvchi  qismi  ponasimon  bo„lib,  chiniqtirilmagan  metallarni  kesish 
uchun,  kreysmeysellar  metall  sirtida  kichkina  ariqcha  o„yish  uchun  va 
sumbalar (borodoklar) tunukalarni teshish uchun foydalaniladi.