A. N. Samadov, O. S. Jumanov

O‘simlik moylarining hosil qilinishi. O„simlik moylari presslash va 
ekstraktsiya  qilish  usuli  bilan  hosil  qilinadi.  Birinchi  usul  moyni  xom 
ashyodan  yuqori  bosim  ostida  mexanikaviy  ravishda  siqib  chiqarishga 
asoslangan,  ikkinchisi  -  ba‟zi  moddalar  (benzin,  dixloretan)  yordamida 
yog„ni  eritib,  shu  yo„l  bilan  ularni  urug„dan  chiqarib  olishga  asoslangan. 
shuningdek, 
tarkibida  yog„  bo„lgan  xom  ashyoga  kompleks 
(kombinatsiyalashtirilgan)  ishlov  berish  (kunjarani  presslagandan  so„ng 
ekstraktsiya qilish) usuli ham qo„llaniladi.  
Presslash yoki ekstraktsiya qilish yo„li bilan olingan moylarda turli 
mexanikaviy  aralashmalar,  oqsilli  moddalar,  fosfatidlar,  erkin  yog„ 
kislotalari,  pigmentlar  bo„ladi.  Oziq-ovqat  maqsadlarida  ishlatiladigan 
o„simlik moylari hech qanday aralashmasiz bo„lishi, yoqimsiz ta‟m va hid 
bo„lmasligi  lozim.  shu  maqsadda  ular  aralashmalardan  to„la  yoki  qisman 
tozalanadi  (rafinatsiya  qilinadi):  mexanikaviy  tozalanadi,  gidratatsiya 
qilinadi, neytralizatsiyalanadi, oqlanadi va dezodoratsiya qilinadi.  
Mexanikaviy  tozalash  filtrli  presslarda  o„tkaziladi,  bunda  moy 
begona va nisbatan yirik aralashmalardan tozalanadi.  

---

156 
 
Gidratatsiya  qilish  -  bunda  moyga  70°C  gacha  isitilgan  suv  bilan 
ishlov  beriladi.  Buning  natijasida  oqsilli  shilliq  moddalar,  fosfatidlar 
shishib o„raladi va massaning ostiga cho„kadi. Cho„kish vaqtida ular juda 
mayda 
mexanikaviy 
aralashmalarni 
ham  o„zlariga  oladi.  Moy 
tindirilgandan so„ng cho„kma olib tashlanadi.  
Neytralizatsiyalash  ishqor  eritmasi  yordamida  o„tkaziladi.  Bunda 
erkin yog„ kislotalari moyda erimaydigan sovunlarga aylanadi.  
Oqlash  moydagi  turli  bo„yoq  moddalarni  yo„qotish  maqsadida 
o„tkaziladi.  Oqlash  oqlovchi  tuproqlar  yordamida  amalga  oshiriladi.  Bu 
tuproqlar bo„yovchi moddalarni o„ziga yig„ib oladi.  
Dezodoratsiya  tabiiy  yoki  saqlash  va  ishlab  chiqarish vaqtida  hosil 
bo„lgan  yoqimsiz  ta‟m  va  hidni  yo„qotish  maqsadida  o„tkaziladi.  Buning 
uchun  170-230°C  gacha  qizdirilgan  yog„  massasi  orqali  tagidan  quruq, 
o„tkir, issiq bug„ o„tkaziladi.  
Savdoga  keladigan  moylar  tozalanish  darajasiga  ko„ra,  standartga 
muvofiq  tozalanmagan  (rafinatsiya  qilinmagan),  gidratatsiya  qilingan  va 
tozalangan (rafinatsiya qilingan) moylarga bo„linadi.  
Yog„
 
kislotalarining  tarkibiga  qarab,  barcha  moylar  qotadigan 
(zig„ir, kanop, yong„oq moyi), chala qotadigan (kungaboqar, paxta, zaytun, 
soya, gorchitsa, kunjut moyi va boshqalar) va qotmaydigan (kastora moyi 
va boshqalar) moylarga bo„linadi.