A. N. Aripov, G’. R. Abdullayev, O. N. Imomov



Download 2,41 Mb.
Pdf ko'rish
bet52/90
Sana05.01.2022
Hajmi2,41 Mb.
#320336
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   90
Bog'liq
hayot faoliyati xavfsizligi

Nazorat savollari: 
1.
 
Transportdagi halokatlarni oldini olish choralarini ko’rsating. 
2.
 
Temiryo’l transporti avariyalari sabablari va oldini olish choralarini ko’sating. 
3.
 
Transportdagi fuqarolarni halok bo’lishi, portlash va yong’inlar chiqishi 
sabablari va oldini olish choralari. 
 


 
 
50 
RADIATSIYA MANBALARI VA KUCHLI TA’SIR ETUVCHI 
ZAHARLI MODDALARNING ZAHARLI TA’SIRI 
 
1.
 
Radiatsiya manbalari va radiaktivlik 
Bir  qancha  ilmiy  tekshirish  muassasalarida  va  sanoat  korhonalarida  har  hil 
maqsadlar uchun radioktiv moddalardan foydalaniladi. 
Masalan, mashinasozlik sanoatida radioktiv moddalardan quyma detallardagi 
kamchiliklarni  va  ‘ayvand  qilingan  joylarning  va  detallarning  sifatini  aniqlashda 
keng qo’llaniladi. Kristallsimon moddalarning tarkibini tahlil qilish, ishlab chiqarish 
jarayonlarini  nazorat  qilish  va  avtomatlashtirishda  ham  radioktiv  nurlar  yahshi 
natija beradi. 
Ionlashgan  nurlar  inson  organizmiga  zararli  ta’sir  ko’rsatib,  og’ir 
kasalliklarning  kelib  chiqishiga  sababchi  bo’lishi  mumkin.  Uning  ta’sirida  inson 
og’ir  kasallik  hisoblanadigan  nur,  oq  qon  kasalligi  va  har  hil  havfli  shishlar,  teri 
kasalliklariga  duchor  bo’lishi  mumkin.  SHuningdek  ionlashgan  nurlar  ta’sirida 
genetik  ta’sirlanish,  ya’ni  keyingi  avlodlarga  ham  ta’sir  ko’rsatuvchi  nasliy 
kasalliklar kelib chiqishi mumkin. 
Radioktiv nurlarning eng havfli joyi shundaki, inson organizmida bu kasallik 
yaqqol  namoyon  bo’lguncha  hech  qanday  belgiga  ega  bo’lmaydi.  Aniqlangandan 
keyingi holat esa nihoyatda og’ir bo’lishi va ko’pincha o’lim bilan tugashi mumkin. 
Radioktiv moddalar bilan ishlaganda ishni to’g’ri tashkil qilish va muhofaza chora-
tadbirlar qo’llash havfsizlikni ta’minlaydi. 
Radiaktivlik atom yadrolarining ion nurlanishlari chiqarishi natijasida boshqa 
bir atom yadrolarining hosil qilishidir. Radioktiv nurlanishlar ionlovchi nurlanishlar 
deb  ataladi,  chunki   bu  nurlar ta’sir  etgan  moddalar  atom  va  molekulalarida  ionlar 
hosil  bo’ladi.  Bunday  ionlovchi  nurlanishlarga  rentgen  nurlari,  radio  va  gamma 
nurlari, alhfa va beta nurlari, shuningdek neytron oqimlari kiradi.  
Alhfa  nurlari  katta  ionlashtirish  hususiyatiga  ega  bo’lgan,  harakat  doirasi 
katta  bo’lmagan  geliy  atom  yadrosining  musbat  zaryadlangan  zarrachalari 
hisoblanadi.  Harakat  doirasi  katta  bo’lmaganligi  sababli  inson  teri  qavatigagina 
ta’sir qilib, terini yorib kira olmaydi, shuning uchun ham uncha zararli emas.  
Beta nurlari radioktiv moddalarning atom yadrolari tarqaladigan elektron yoki 
‘ozitron  oqimidir.  Bu  nurlarning  harakat  doirasi  ancha  keng  va  yorib  kirish 
qobiliyatiga ega. SHuning uchun ham inson uchun havflidir. 
Gamma  nurlarining  ionlash  qobiliyati  katta  bo’lmasada  katta  yorib  kirish 
kuchiga ega bo’lib, yadro reaktsialari va radioaktiv parchalanish natijasida vujudga 
keladigan yuqori chastotadagi elektromagnit nurlari hisoblanadi.  
Rentgen  nurlari  moddalarni  elektron  oqimlari  bilan  bombardimon  qilganda 
ajralib  chiqadigan  eletromagnit  nurlaridir.  Ularni  har  qanday  elektrovakuum 
qurilmalarida  hosil  kimlish  mumkin.  Bu  nurlarning  ionlanish  hususiyatlari  oz 
bo’lsa-da, yorib kirish hususiyati nihoyatda katta.  
Radioaktiv  nurlanishlarning  ma’lum  muhitdagi  ta’sirini  aniq  belgilash 
maqsadida «nurlanishlarning yutilgan dozasi» - D
yu
 tushunchasi kiritiladi. 
ю
Д
H
m
W
 


 
 
51 
bunda  W-nurlantirilgan  modda  tomonidan  ion  nurlarining  energiyasi,  J;  m-
nurlantirilgan moddaning og’irligi, kg. 
Yutilgan  doza  birligi  sifatida  rad  qabul  qilingan.  1  rad  1  kg  og’irlikdagi 
moddaning 0,01 J energiya yutishiga to’g’ri keladi.   
Rentgen  va  gamma  nurlanishlarining  miqdoriy  tavsifi  eks’ozitsion  doza 
hisoblanadi.  
m
Q
Д
э

 
bunda, Q-bir hil elektr zaryadlariga ega bo’lgan ionlarning yig’indisi, Kl; m-
havoning og’irligi, kg.  
Rentgen  va  gamma  nurlanishlarining  eks’ozitsion  dozasi  birligi  sifatida 
kulon/kilogramm (Kl/kg) qabul qilingan. 
Rentgen  va  gamma  nurlari  nurlanishlarining  eks’ozitsion  dozasi  kulon-
kilogramm  shunday  birlikki,  u  nurlanish  bilan  tutashgan  1  kg  quruq  atmosfera 
havosida 1 Kl miqdordagi elektr zaryadlarining musbat va manfiy belgilari bo’lgan 
ionlarni vujudga keltiradi. 
Rentgen  va  gamma  nurlanishlarining  tizimdan  tashqaridagi  birligi  rentgen 
hisoblanadi.  
Har  hil  radioaktiv  nurlarning  tirik  organizmga  ta’siri  ularning  ionlovchi  va 
kirib  boruvchi  hususiyatiga  bog’liq.  Har  hil  nurlar  bir  hil  dozada  yutilganda 
biologik  ta’siri  bir-biridan  farq  qiladi.  SHuning  uchun  radiatsiya  havfini  aniqlash 
maqsadida  doza  ekvivalenti  birligi  ber  kiritilgan  (radaning  biologik  ekvivalenti). 1 
ber-har  qanday  ion  nurlanishlarining  biologik  hujayralarda  rentgen  va  gamma 
nurlanishlarining 1 rad ga teng keladigan biologik ta’siridir.  
 
D
ekv
HD
4
/K 
 
bunda:  K-sifat  koeffitsienti.  Bu  koeffitsient  ishlatilayotgan  nurlanuvchi 
modda  biologik  ta’sirining  birligi  sifatida  qabul  qilingan  rentgen  nurlanishlari 
ta’sirini nisbati hisoblanadi. 

Download 2,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   90




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish