A. M. Abduvohidov, F. S. Qutlimurotov

8.3. Turistlarning ekskursiya qilishdan maqsadi 
 
Ekskursiyada asosiy hikoya formalari bo‘lib tasvir, ketma-ketlik, sanash va 
ob’yektlar to‘g‘risida ma’lumotlarni tushuntirish, o‘zaro ichki bog‘liqlik va 
bog‘lanishlar mazmunini ochib berish, izohlash, jarayon mobaynida diqqatni 
ob’yekt xususiyatlariga qaratish, ko‘rsatma berish, ob’yekt kuzatuvining to‘g‘ri 
olib borilishi bilan bog‘liq ekskursovod tavsiyalari kiradi. Ekskursiya shaharlararo 
sayohat qilishning norasmiy formasi hisoblanadi. Munosabatlar sayohat jarayonida 
yuzaga keladi va uning bosqichlari bilan birga rivojlanib boradi. Ekskursiya 
jarayonida munosabatlarning ochiq xarakterdaligi, ijtimoiy sinflarning yo‘qligi, har 
bir turist munosabatining qamrovini kengaytirish muhimdir, ekskursiya bu 
xususiyatlarni spetsifik vositalar yordamida yetkazilishini ta’minlaydi. Shunday 
qilib, auditoriya doimiy ravishda ekskursovod va ob’yektlar bilan o‘zaro 
munosabatda bo‘ladi. Sayohat esa o‘z o‘rnida ekskursovod, ob’yektlar va 
ekskursiyachilar munosabatlarining natijasidir. Ekskursiya davomida auditoriyani 
ajratuvchi va birlashtiruvchi belgilar paydo bo‘ladi. Birlashuvchi belgilarga 
ekskursiyachi va ekskursovod orasidagi munosabatning mavjudligini ko‘rish, 
eshitish, umumiylik hissi, bir-biriga ta’sir etish (emotsiya) umumiy diqqatning jalb 
etilishi sayohatga qadar to‘plangan turistlar auditoriyani tashkil qilmaydi. U faqat 
diqqatning bir joyga jalb qilinishidan keyingina ekskursovod auditoriya 
hamohangligi, ularning psixofiziologik va ijtimoiy hamohangligi sharoitida 
kayfiyatning yaxshi bo‘lishi, ularning barchasi ekskursiyaning yaxshi kechishi 
uchun zamin yaratadi. Ma’lumki, ekskursiyachilar tushunchasi turlichadir. 
Ekskursitachilar tushunchasi darjasini aniqlash uchun tipologik guruhlar 
qo‘llaniladi: haqiqatdan ekskursiyachilar sayohat mavzusi bilan qiziqib va kerakli 
ma’lumotlarni olish uchun intilganlar. 
Ekskursiyachilar, qaysiki sayohatni kutib va eshitibgina qolmay, balki bunda 
faol qatnashishni xohlaydilar, lekin ba’zi sabablarga ko‘ra, sayohatga yomon 
kayfiyatda kelishadi va sayohatni buzishga qodirdirlar. Ular sayohatga o‘zlarining

---

79 
xohishisiz kelishgan. Bu ekskursiyachilarni layoqatsiz deb atash mumkin, chunki 
ular sayohatga ko‘p ham qiziqmaydilar. Bular ekskursavodlar dushmanidir. Kasb 
yosh yoki ma’lumotiga qarab ekskursiyachilar auditoriyasi tarkibi bir xil bo‘lishi 
mumkin. Ekskursiyachilar diqqatini sayohatga jalb qilish uchun o‘ylash, qabul 
qilish yoki tushunish, xotira, ma’no va ekskursavoddan kelayotgan ma’lumotlarni 
qayta ishlash va o‘zlashtirish, psixologik jarayonlarda aniqlanadi. Diqqatning uch 
xili ma’lum: xohish bilan, xohishsiz va istakdan so‘ng. Xohishsiz diqqat bu - 
ob’yekt haqida o‘ylashga qaratilgan, hech qanaqa kuchsiz (harakatsiz) kelib 
chiqadi. Xohish bilan diqqat shuning aksidir.