A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

3-rasm. 0 ‘zbekistonga introduksiya qilingan oddiy qarag'ay va Tyan-Shan
aoraaaras'avi.

---

Hozirgi vaqtda istalgan biror m am lakat florasining tarkibi b ila n
tanishsak, u yerda albatta tabiiy holda o ‘suvchi o ‘simliklar b ila n b ir 
qatorda boshqa geografik m intaqalardan keltirilib o ‘stirilayotgan 
madaniy introduksiya qilingan o ‘sim liklam i ham k o ‘rishimiz m um kin.
» Biror mamlakat yoki hududga, bu yem in g tabiiy sharoitida ilgari 
o ‘smagan daraxt-buta o ‘simliklarini olib kelib o ‘stirish introduksiya 
deyiladi. M asalan, MDH davlatlari florasidagi 2890 turdan o rtiq 
o ‘simlik bo 'lib , uning 2000 turi introduksiya qilingan. O ‘zbekistonga 
ham keyingi yuz yillikda qarag‘ay, q o raq arag ‘ay, tilog‘och, kedr, sarv, 
zarang, shum, j o ‘ka, eman, qayin, lola daraxti, oq akatsiya, gledichiya va 
boshqa k o ‘plab daraxt-buta turlari introduksiya qilingan. U lard an
o ‘rmon melioratsiyasida, shaharlam i k o ‘kalam zorlashtirishda ken g
foydalanilmoqda. 0 ‘simliklar introduksiyasi tabiiy va sun’iy b o ‘lishi 
mumkin. Tabiiy introduksiya qushlar, hayvonlar, shamol va suv om illari 
vositasida am alga oshadi. Shuningdek, transport tizimini rivojlanishi va 
boshqa om illar tufayli ham o ‘sim liklar u ru g ‘i ongsiz ravishda b o sh q a 
mamlakatlarga tasodifiy tarqalgan, k o ‘p hollarda o ‘z arealidan uzo q d a 
b o‘lishiga qaram ay muvaffaqiyatli o ‘sib sharoitga moslasha olg an va 
keng tarqalgan.
Sun’iy introduksiya asosan inson ta ’sirida ongli ravishda r o ‘y 
beradi. Inson doimo qimmatli belgilari bilan ajralib turuvchi o ‘sim liklar 
turlarini tanlab olib o ‘stirgan va tarqatgan.
Daraxt va buta o ‘simliklar bir geografik mintaqadan ikkinchi 
geografik m intaqaga ko‘chirilganda, yangi sharoitlar, y a ’ni iqlim va 
tuproq 
sharoitlariga moslashib 
keta 
olgandagina 
m uvaffaqiyatli 
o ‘stiriladi va tarqatiladi. Bu hoi ulam in g tabiiylashishi d eyiladi. 
Aksincha k o ‘p hollarda o ‘simliklar yangi sharoitlarga moslasha olm aydi, 
qurib qoladi, nobud bo‘ladi. Bunday sharoitlarda uning o ‘sishi uch un
qo‘shimcha choralar ko'riladi va qulay sharoitlar yaratiladi. A g ar 
introduksiya qilinayotgan daraxt va buta turi o ‘z vatanida qumli, toshli, 
sho‘rxok, ohakli tuproqlarda o ‘sgan b o ‘lsa, yangi joyida ham uni y ax sh i 
o ‘sishi uchun tuproqqa qum, tosh, zaru r hollarda tuz va ohak 
aralashtiriladi. 0 ‘simlikni bu usulda parvarishlash m uvaffaqiyatli 
introduksiya garovidir. I.V.M ichurin o ‘sim liklam i introduksiya qilishda 
ulami um g‘idan ko'paytirish yoki yosh u ru g ‘k o ‘chatlari va nihollarini 
keltirib ekishni tavsiya etgan. Yosh o ‘sim liklar yangi sharoitlarga yaxshi 
moslashadi, tez rivojlanadi va uru g ‘ berish yoshiga tezroq yetadi. 
Umuman olganda, daraxt va buta o ‘sim liklarining yosh ko‘chatlarida 
moslashuvchanlik 
xususiyati 
yaxshi 
rivojlangan 
b o ‘ladi. 
A g a r

---

introduksiya qilinayotgan o ‘simlikning qimmatli va foydali xususiyatlari 
yangi sharoitlarda nam oyon b o ‘lmasa, y a’ni yaxshi o ‘smasa yoki hosil 
berm asa, ushbu o ‘sim likka faol ta’sir k o ‘rsatiladi, uning tabiati 
o ‘zgartiriladi, seleksiya ishlari olib boriladi va yangi duragaylar 
yaratiladi. Buning uchun yom on o ‘sgan tur bilan yaxshi o ‘sayotgan tur 
o ‘zaro chatishtiriladi, uning irsiy belgilari o'zgartirilib, yangi duragaylar 
yaratiladi. Ushbu yangi duragaylar yangi sharoitda yaratilgani uchun 
shubhasiz yangi sharoitga m oslashgan b o ‘ladi va muvaffaqiyatli o ‘sadi.
Duragaylash 
usuli 
bilan 
o ‘simlik turini 
yangi 
sharoitlarga 
moslashtirish iqlim lashtirish deyiladi. I.V.M ichurin shu usul bilan 
mevali o ‘sim liklam ing k o ‘plab yangi duragaylarini yaratgan. Janubiy 
hududlarda o ‘suvchi qim m atli x o ‘jalik ahamiyatiga ega b o ‘lgan tur va 
navlam i shimoliy hududlarda o ‘suvchi turlar bilan chatishtirib yangi 
duragaylar yaratdiki, ular sovuq iqlimli shimoliy hududlarda o ‘sib, hosil 
berish imkoniyatiga eg a b o ‘lishdi. I.V.M ichurin olma, nok, olxo‘ri, 
chetan, 
do‘lana, 
zirk, 
n a ’matak, 
gilosning 
sovuqqa 
chidamli 
duragaylarini yaratishga m uvaffaq b o ‘ldi va ular shimoliy hududlarga 
keng tarqatildi. B uyuk seleksioner olimning ishlarini uning shogirdlari 
V.N.Sukachev, 
A .S.Y ablokov, 
S.S.Pyatnitskiy, 
A.V.Albenskiy, 
P.L.Bogdanov, 
F.N .R usanov, 
A.M .Berezin va boshqalar davom 
ettirdilar. M arkaziy O siyoning issiq va qumq iqlimiga eman, shum, 
zarang, terak, oq akatsiya, katalpa, kariya, magnoliya, lola daraxti, j o ‘ka, 
qarag‘ay, qoraqarag‘ay, archa, sarv, shamshod va boshqa ko‘plab daraxt 
va butalami iqlim lashtirishda F.N.Rusanov, T.I.Slavkina, N.F.Rusanov, 
A.U.Usmonov, G.P.O zolin, V.P.Fimkinning xizmatlari beqiyosdir.