A k a d e m I ya trasologik ekspertiza

2. Trasologik ekspertizaning predmeti, obyekti va vazifalari 
 
Hozirgi kunda trasologik ekspertiza predmetini quyidagicha ifodalash 
mumkin: 
Trasologiya – kriminalistika fanining bo‘limi bo‘lib, iz hosil bo‘lishi 
jarayonining nazariy asoslari, ularni qoldirgan obyektlarning tashqi 
tuzilishi, izlarning hosil bo‘lish mexanizmlari, izlarni topish, hisobga olish 
va olib qo‘yish usullari va vositalari, shuningdek jinoyatlarni ochish, 
tergov qilish va oldini olishda amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan holatlarni 
aniqlash maqsadida izlar tadqiqotining umumiy va xususiy usullarini o‘z 
ichiga oladi. 
Iz qoldiradigan obyektlarning turiga qarab, izlarning to‘rtta asosiy 
guruhi ajratiladi: 

---

 
9 
1) odam izlari; 
qurol, asbob va ishlab chiqarish mexanizmlarining izlari; 
transport vositalarining izlari; 
hayvon izlari. 
Shu bilan birga, mazkur guruhdagi izlar ham quyidagi tarkibiy 
qismlarga bo‘linadi: 
1. Odam  izlari (gomeoskopiya): 
Qo‘l izlari (papillyar naqshlar, daktiloskopiya). 
Oyoq izlari – yalang oyoq izlari, paypoqli oyoq izlari, poyafzal izlari. 
Tish izlari. 
Tirnoq izlari. 
Papillyar chiziqlarga ega bo‘lmagan tana a’zolari (lab, quloq, peshona, 
burun qirralari va h.k.)ning izlari. 
Kiyim-kechak, ko‘lqop izlari. 
Qon izlari (ularning hosil bo‘lish shakllari va mexanizmlarini 
kriminalistik tadqiq etish). 
Qurol, asbob va ishlab chiqarish mexanizmlarining izlari (mexa-
noskopiya): 
Buzish qurollarining izlari. 
Qulf va qulflash moslamalaridagi izlar. 
Nazorat plombalari va yopuvchi-plombalovchi qurilmalardagi izlar. 
Mahsulotlardagi ishlab chiqarish mexanizmlarining izlari. 
3. Transport vositalarining izlari: 
3.1. Relssiz transport vositalarining g‘ildirak izlari.  
3. 2. Sudraluvchi zanjirsimon (g‘ildirak) izlari. 
3. 3. Chang‘i va chana izlari. 
3. 4. Transport vositalaridagi bo‘rtib turuvchi detallarining izlari. 
4. Hayvon izlari: 
4. 1. Hayvon oyoqlari (panja, taqa) izlari. 
4. 2. Tamg‘a (belgi)ning ko‘rinishi. 
Bundan tashqari, trasologik tadqiqot obyektlariga quyidagilar kiradi: 
a) mexanik usul bilan ajratilgan turkum obyektlar yoki monolit obyekt 
qismlari («qismlarga qarab butunni aniqlash». Ya’ni alohida qismlarning 
bir-biriga yoki bir nechta qismlarning yagona butun bo‘lakka tegishliligini 
aniqlash); 
b) tugun, tamaki qoldiqlari, qo‘l choklari, ya’ni odamning ish 
faoliyatini aks ettiruvchi buyumlar (funksional-dinamik komplekslar – 
FDK); 

---

 10 
v) qulflar, mexanizmlar va boshqa ishlab chiqarish mahsulotlarining 
xususiyatlari va holatini aniqlashda izlarning yuqorida keltirilgan 
tasniflanishi shartli hisoblansa-da, biroq u trasologik ekspertizalarning 
alohida turlari va kenja turlarini shakllantirishda asos sifatida qabul 
qilingan. 
Shu bilan birga, ekspertiza turlari va kenja turlari doirasida bir emas, 
bir nechta obyektlar o‘rganilishi mumkin. Masalan, oyoq izlarini 
ekspertiza qilish poyafzal tagcharmini aks ettiruvchi izlar hamda iz 
qoldirgan shaxsga tegishli funksional-dinamik xususiyatlarni o‘z ichiga 
oladi (masalan, qadam kengligi, uzunligi, qadam tashlash burchagi, 
tovonning burilish burchagi). Mashina chiroq va yoritgichlari (fara)ning 
siniqlarini ekspert tekshiruvini o‘tkazish zich-qolip shakliga tegishli izlarni 
o‘rganish, fara yoritgichni yasashda yuzaga kelgan nuqsonlar va bo‘linish 
maydonidagi izlarini tekshirish (butunni bo‘laklariga qarab aniqlash) 
kabilardan iborat. Shunday qilib, iz hosil bo‘lishining murakkabligini 
hisobga olgan holda, trasologik tadqiqot o‘tkazishda ba’zi hollarda turli xil 
tasniflanuvchi guruhga tegishli (aniqrog‘i, ularning belgilari va turkum 
belgilarni o‘z ichiga oluvchi)izlarni o‘rganish zarur bo‘ladi. 
Chunonchi, sodir etilgan jinoyat hamda uni amalga oshirish uchun 
qo‘llangan narsa va buyumlar to‘g‘risida fikr yuritishda tergovchi, ekspert 
va sud xodimlari mazkur jinoyat sodir etishdagi fizik jarayonlarning 
atrofdagi moddiy muhitda akslanishini hisobga olishlari zarur. Sodir 
bo‘lgan hodisa to‘g‘risida fikr yuritishga akslanish nazariyasi yordam 
berishi mumkin, zero, atrof-muhitdagi narsa-buyumlar uning izlarini aks 
ettirishi mumkin. Mazkur nazariyaga binoan, jinoyat hodisasi hamda 
obyektiv voqelikning boshqa hodisasi umuman olganda akslantiruvchi 
tizim sifatida qabul qilinadi. Mazkur tizim murakkab bo‘lib, u o‘zida 
turlicha, ba’zida yirik elementlarni qamrab olishi mumkin. Bunday 
elementlarga quyidagilar kiradi: hodisa sodir etgan shaxs(lar) qiyofasi, 
jinoyat sodir etishda foydalanilgan obyektlar, ularning xususiyatlari va 
belgilari, sodir etilgan jinoyatdagi fizik jarayonlarni aks ettiruvchi  
belgilar, yuqorida qayd etib o‘tilgan jihatlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik 
va hokazo. 
Odamni identifikatsiya qilishning trasologik masalalarini hal qilishda 
uning qo‘li, oyog‘i, ba’zi hollarda tishi va labining izlari misol qilib 
olinishi mumkin. Bunda subyekt sifatida jinoyat sodir etilgan joyda (atrof-
muhit, uy sharoiti, uy jihozlari, idish-tovoqlar, ovqat qoldiqlarida) o‘z 
izlarini qoldirgan jinoyatchi va jinoyatda jabrlanuvchi sifatida tan olingan 

---

 11 
shaxs olinishi mumkin. Masalan, o‘lgan odamni uning muqaddam yashash 
va ishlash joyida topilgan izlar orqali aniqlash va hokazo. 
Izlar orqali aynanlashtirish ikki bosqichda amalga oshirilishi mumkin. 
Birinchi bosqichda – iz qoldirgan obyektning muayyan guruhga tegishliligi 
va turi aniqlanadi. Olingan ma’lumotlardan buyumni izlash maqsadida 
foydalaniladi. Tekshirilayotgan bir yoki bir nechta buyum olib 
qo‘yilganidan so‘ng, ularning birida individual aynanlashtirish amalga 
oshiriladi. 
Bunda tezkor axborotni olish diagnostik trasologik vazifalarni hal 
qilish bilan bog‘liq bo‘lib, uning davomida qanday, qay tarzda va qaysi 
sharoitda obyektlar bir-birlari bilan aloqaga kirishganligi aniqlanadi: to‘siq 
(eshik, oyna) qaysi tomon (ichkaridan yoki tashqari)dan buzilgan; 
transport vositasi qaysi yo‘nalishda harakatlangan, qulf qaysi usulda 
buzilgan, u birlamchi qisilganda plomba (tamg‘a)si buzilganmi kabi 
savollarga javob olinadi. 
Diagnostik trasologik tadqiqotlar hodisa-hodisa va uning oqibati 
orasidagi sababiy bog‘liqlikni aniqlash, mazkur sharoitda hosil bo‘lgan iz 
turkumlarini tahlil qilish va ular asosida  yuz bergan hodisa-hodisa 
tafsilotini bilish imkoniyatini beradi. Masalan, transport vositasining 
yo‘nalishi va harakatlanish tartibi (tormozlanish, to‘xtash), transport 
vositalarining to‘qnashuvi qayerda yuz bergan (yo‘lning qaysi chizig‘ida), 
ular qaysi tomon va qanday burchak ostida urilganlar, avtomobildan biri 
qaysi tomonga uloqtirib yuborilgan, transport vositasi ag‘darilganmi, 
mashinani kim boshqargan va hokazo. 
Odatda identifikatsion va diagnostik masalalar umumiy asosda hal 
qilinadi. Chunki, obyekt izlarini ularning hosil bo‘lish mexanizmlari 
yordamida aniqlash muhim kriminalistik ahamiyatga ega bo‘ladi. Mazkur 
masalalarni hal qilish jinoyat qurollarini aniqlash, jinoyat subyekti (uning 
jismoniy alomatlari, kiyim-kechagi va ko‘nikmalari), jinoyat sodir etish 
usullari, jinoiy suiqasd to‘g‘risida batafsil ma’lumotlarga ega bo‘lish 
imkonini beradi. Bunda olingan natijalar izlarning trasologik ekspertizasini 
o‘tkazish bosqichlari va shakli nuqtai nazaridan turlicha ahamiyatga ega 
bo‘ladi. 
Basharti, bunday tadqiqot hodisa sodir bo‘lgan joyda tergovchi 
tomonidan mustaqil ravishda yoki mutaxassis ishtirokida amalga oshirilsa, 
olingan natijalar asosan qidiruv maqsadlarida qo‘llaniladi. Xulosalar  
dastlabki protsessual mazmunga ega bo‘lib, tintuv, ushlab turish va so‘roq 
qilishda qo‘llaniladi. 

---

 12 
Ko‘zdan kechirish bayonnomasida izlarning joylashishi, ulardagi 
umumiy va xususiy alomatlar aytib o‘tiladi. 
Izlarni trasologik tekshirish laboratoriya sharoitida ekspert shaxs 
tomonidan tezkor xodimning topshirig‘iga ko‘ra muayyan obyekt 
tomonidan qoldirilgan izlarni  yashirin tarzda tekshirish bilan bog‘liq 
tezkor maqsadlarda amalga oshiriladi. Bunday sharoitda olingan natijalar, 
o‘tkazilgan tadqiqot haqidagi ma’lumot ko‘rinishida qayd etilib, tezkor 
ahamiyatga egaligi hamda ushbu ma’lumotni olish manbai sir tutilishi 
kerakligi bois, jinoyat ishi materiallariga qo‘shilmaydi. 
Jinoyat protsessida trasologik bilimlarni qo‘llashning asosiy 
shakllaridan biri ekspertiza hisoblanadi. Ekspert tadqiqoti davomida 
olingan dalillar sodir etilgan jinoyatni isbotlash ahamiyatiga ega 
bo‘lganligi bois, tergov va sudda foydalanilishi mumkin. Bunda jinoyat 
sodir etilgan joyda topilgan izlar va jinoyat sodir etgan shaxs orasidagi 
o‘zaro aloqadorlikni aniqlash hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Trasologik ekspertiza identifikatsion (aynanlashtirish) yoki diagnostik 
vazifalarni hal qilish-qilmasligidan qat’i nazar, muqaddam yuz bergan 
fizik jarayon: jinoyat sodir etish obyektining buyum sirti bilan ta’sirga 
kirishi oqibatida qolgan izlar, qulf yaxlitligining buzilishi, transport 
vositalarining to‘qnashuvi kabilarni aniqlash uchun xizmat qiladi. Ekspert 
tomonidan aniqlangan dalillardan foydalanish isbotlash mohiyatini tashkil 
etib, uning jarayonida muayyan shaxsning jinoiy harakatlari va qoldirilgan 
izlar orasidagi sababiy bog‘lanish aniqlanadi. Masalan, muayyan poyafzal 
aniq bir shaxsga tegishliligi va boshqa hech kim tomonidan kiyilmaganligi 
isbotlanganidan so‘ng, ekspert tomonidan hodisa sodir bo‘lgan joyda 
topilgan izlarni identifikatsiya qilish orqali mazkur shaxsning jinoyat sodir 
etishga daxldor ekanligi isbotlanadi. Trasologik ekspertiza orqali jinoyat 
sodir etilishiga aloqador dalillar ham topiladi, masalan, tamg‘ani yuzaki 
qo‘yish, eshikka ichki qurilmasi yetarlicha mustahkam bo‘lmagan qulfni 
osish va hokazo. Jinoyat sodir etilishiga sabab bo‘lgan holatlar 
aniqlanganidan so‘ng, ekspert tadqiqoti asosida  ularni kelajakda bartaraf 
etish bo‘yicha profilaktik tavsiyalar ishlab chiqiladi.