234
yo‘nalganligiga asoslanadi (masalan, simda mayda izlar 10 mda, chuqur
izlar – 25 mda o‘zgarib, 100mdan keyin ko‘rinish butunligicha o‘zgaradi).
Barcha hollarda qiyosiy tahlil qilish identifikatsiya qilish uchun zarur
bo‘lgan va turli qismlarda mavjud belgilarni bir-biriga qoplashdan iborat.
Bunda an’anaga ko‘ra qiyoslash oddiy yoki malakali kuzatish,
shuningdek mikroskop ostida ko‘rish yordamida amalga oshiriladi.
Ba’zida mazkur belgilarni maxsus usullar yordamida aniqlashga to‘g‘ri
keladi.
Bunday hollarda mazkur belgilar ko‘pincha bevosita tekshirilmaydi,
aksincha bir masshtabda sur’atga tushiriladi. Olingan tasvir fotosuratlar
bilan taqqoslanadi.
Bo‘laklarning o‘zaro bir-biriga aloqadorligi to‘g‘risida xulosaga kelish
uchun alomatlar bir-biriga geometrik
ravishda mos kelishi kerak, chunki
ular bo‘lingan obyektning avval bir butun bo‘lgan qismlarini tashkil etadi.
Mazkur o‘ziga xos xususiyatlar qatoriga butun buyumning tashqi
tuzilishiga oid xususiyatlar kiradi:
a) kelib chiqishiga ko‘ra o‘simlikka oid obyektlar – sirtining tuzilishi,
rangi (mevalar, daraxtlar po‘stlog‘i va hokazo);
b) anorganik jismlarda – texnologik belgilar (sopol, g‘ishtda –
yoriqlar, mikroyoriqlar, qo‘lbola bajarilgan qilingan lak-bo‘yoq
qoplamalar, turli tuman plastmassa mahsulotlarda – tasma, uzuq-yuluq
dog‘lar va boshqalar)
v) mahsulot sirtiga egov, abraziv material va boshqalar bilan ishlov
berish izlari.
Ishlov berish izlaridan
shisha, plastmassa, metall va qotishmalarda
ular birgalikda ishlab chiqarilganda press-shakl yoki qoliplarga quyishdan
qolgan izlarni farqlash zarur. Mazkur izlar obyektlarning guruhiy
taalluqliligini aniqlash uchun qo‘llanishi mumkin, ya’ni
ularning kelib
chiqish manbai va hokazo;
g) ekspluatatsiya qilish izlari (tirnalgan, chopilgan, kesilgan, yeyilgan
joy)ning mavjudligi;
d) saqlash izlari – turli tuman bo‘lib, ko‘p sabablarga ko‘ra yuzaga
keladi: bu zanglash izlari, kirlanish, dog‘lar, burushiq va qatlangan, arngi
o‘chgan joylar va hokazo);
ye) bo‘lish qurollarining izlari – bo‘linish
sirtida qoladi, agar butun
jismlar yetarlicha qalinlikka ega bo‘lsa. Masalan arralangan joy: bunda
detal relyefi bir-biriga mos kelmaydi. Biroq arralashda obyektning
ko‘ndalang kesimiga nisbatan burchak ostida og‘adi. Bo‘linish sirtida arra
vaziyatining o‘zgarishini aks etuvchi izlar qoladi.
235
j) markirovka belgisi. Bo‘lingan obyektning ikkala qismida bir xil
raqamlar qoladi.
Mahsulotlar ichki tuzilishini tashkil etuvchi belgilar tadqiqot
qilishning
fizikaviy, fizikaviy-kimyoviy va mexanik usullar bilan
aniqlanadi.
Qo‘shma obyektlar va komplekt yaxlit buyumlarning qismlari orqali
butunni aniqlash.
Qo‘shma yaxlit buyum bir-biri bilan biriktirilgan detallar (kitob,
bloknot) yoki ham o‘zaro birikkan, ham yon-yonma joylashgan va bir-
biridan mustaqil qismlardan iborat bo‘ladi. Bunda ularning alohida
qismlari o‘zaro aloqador yuza bilan bir-biriga tegib turishi mumkin.
Buyum qismlarining o‘zaro birikish usulidan qat’iy nazar,
obyektlardagi birikish va ayrilish izlari, shuningdek o‘zaro aloqador
yuzalardagi ishqalanish izlari identifikatsiyalovchi belgi bo‘lib
hisoblanishi mumkin.
Komplekt yaxlit buyumlar. Mazkur obyektlarni tadqiq etishda
predmetlarni ekspluatatsiya qilishda yuzaga keladigan belgilar (qo‘njsiz
botinka (maxsi)-kalish, ko‘ylak va kastimdagi siyoh izi va hokazo) dan
foydalaniladi. Bundan tashqari, ishlab
chiqarish xususiyatiga ega
belgilardan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Predmetlar komplekti (to‘plami) ikki guruhga bo‘linadi:
Turli maqsadlarda foydalaniladigan turli tuman buyumlar to‘plami
(qurol-aslaha va g‘ilof, ko‘zoynak va futlyar).
O‘z maqsadiga ko‘ra bir xil bo‘lgan buyumlardan iborat to‘plamlar
(papiros qutisi, bir juft poyafzal).
Har xil turga mansub predmetlar to‘plamini identifikatsiya qilish usuli,
to‘plam (komplekt)ni tashkil qiluvchi narsalarni o‘rganish, ularning bir-
biri bilan bog‘lanish izlarini ajratish, mazkur izlarni taqqoslash va bevosita
qiyoslash orqali ulardagi o‘zaro aloqadorlikni aniqlashdan iborat.
Birgalikda saqlash va ishlatish natijasida yuzaga kelgan belgilar muhim
ahamiyatga ega bo‘ladi (dog‘lar, korroziya izlari va hokazo.
O‘z maqsadiga ko‘ra bir xil to‘plamlarni identifikatsiya qilish katta
qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Mazkur to‘plamlarni aniqlashda ular
tarkibiga kiruvchi obyektlarning yagona
manbaga ega ekanligi
to‘g‘risidagi trasologik belgilar katta ahamiyatga ega. Masalan, sigaretalar
bitta uskunada ishlab chiqarilgan. Bunday ma’lumotlar birgalikda saqlash
natijasida yuzaga kelgan izlar topish bilan to‘ldiriladi (sigaretalardagi bir
xil ifloslanish va hokazo).
