A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

4.2. Muomala vositasi va kommunikativ ta’sir etish usullari 
 
 Ichki ishlar  idoralaridagi faoliyatida xodim muloqot orqali o‘z 
xizmat burchini bajaradi va ushbu muloqot qonun asosida tartibga 
solinadi. Ichki ishlar  idoralari faoliyatida nafaqat «til», yuqorida aytib 
o‘tganimizdek, imo-ishora, eng asosiysi, muloqot davomida shaxsning 
yuzidagi o‘zgarishlar ham muhim hisoblanadi.  

---

 86 
Ichki ishlar idoralari xodimlarining muloqoti quyidagilarni o‘z ichiga 
oladi: 
1) bevosita kasbiy vazifani bajarishga yo‘naltirilganligi; 
2) huquqiy jihatdan tartibga solinganligi; 
3) maxsus obyektning mavjudligi; 
4) psixologik to‘siqlarning mavjudligi; 
5) jinoyatchilarning maxsus tili hisoblanmish tatuirovkalar va 
jargonlarni bilish va hokazo. 
Har qanday muloqot doimo obyekt bilan subyektning bir-birga 
moslashish jarayonini qamrab oladi. 
Har qanday axborot faqat belgilar, aniqrog‘i, belgilar tizimi orqali 
beriladi. Kommunikativ jarayonda foydalaniladigan bir qancha belgilar 
tizimi mavjud bo‘lib, ularga mos tarzda muloqot jarayonida 
foydalaniladigan vositalarni tasniflash mumkin. Nutqli (belgilar tizimi 
sifatida nutqdan foydalaniladi) va nutqsiz (turli nutqsiz belgilar tizimidan 
foydalaniladi) muloqot vositalari farqlanadi.  
Nutqiy muloqot vositasi. Eng universal aloqa vositasi inson nutqidir. 
Chunki nutq yordamida axborot berishda xabar mazmuni eng kam 
darajada yo‘qotiladi. Nutq – verbal aloqa, ya’ni til yordamida muloqot 
qilish jarayoni. Nutqning yozma va og‘zaki turlari farqlanadi. Og‘zaki 
nutq dialogik va monologik nutqlarga bo‘linadi. Dialog – biror  masalani 
birgalikda muhokama qilayotgan va hal etayotgan suhbatdoshlarning 
so‘zlashuvi. Monologda esa bir odam uni tinglayotgan boshqa odam yoki 
odamlarga axborot beradi.  
Ichki ishlar idoralari xodimlari faoliyatida muloqotning nutqiy 
vositalaridan foydalanish juda muhim o‘rin tutadi. Xodim xizmat 
faoliyatining samaradorligi ko‘p jihatdan bevosita muloqot jarayonida 
yoki turli xil hujjatlarni tuzishda o‘z fikrlarini to‘g‘ri ifodalash, ularni 
to‘g‘ri bayon etishiga bog‘liq. Nutq muloqotning universal vositasi 
bo‘lsa-da, u faqat faoliyat tizimiga aloqador bo‘lgan sharoitdagina 
ahamiyatga ega bo‘ladi, faoliyatga daxldorlik esa muloqotning boshqa – 
nutqsiz vositalarini qo‘llash bilan to‘ldiriladi.  
Ushbu vositalarning birinchi guruhiga imo-ishora va mimika kiradi. 
Mimika – yuzning muloqot paytidagi dinamik ifodasi. Imo-ishora  – 
jamiyatda ishlab chiqilgan va ruhiy holatni ifodalaydigan harakat. Ularga 
qarab biz insonning biror-bir voqeaga, shaxsga, narsaga munosabati 
haqida xulosa qilamiz. Imo-ishora odamning istaklari, uning ahvolidan 
darak berishi mumkin.  

---

 87 
Muloqotning nutqsiz vositasiga kiruvchi boshqa guruhini vo-
kallashtirish tizimi, ya’ni ovoz sifati, uning diapazoni, tonalligi va 
boshqalar tashkil etadi. Ushbu qo‘shimchalarning hammasi axborotning 
ahamiyatini oshiradi va o‘ziga xos nutqqa qo‘shilgan «qo‘shimcha» 
vazifasini bajaradi.  
Nutqsiz vositalarning uchinchi guruhiga kommunikativ jarayonni 
tashkil qilish makoni va zamoni kiradi. Ular ham maxsus belgilar tizimi 
bo‘lib, kommunikativ tizimning tarkibiy qismlari sifatida ma’noga ega. 
So‘nggi vaqtlarda psixologik tadqiqotlarda muloqotga kirishuvchi 
shaxslar o‘rtasidagi oraliqning kommunikativ ahamiyatiga va muloqot 
samaradorligining sheriklar joylashuviga bog‘liqligi masalalariga e’tibor 
berilmoqda. Muloqotga kirishuvchilar o‘rtasidagi masofalarning to‘rt turi 
farqlanadi: intim (0–0,5 m), shaxsi-ijtimoiy (1,5 m), ijtimoiy (1,5–3 m), 
ommaviy (3 metrdan ortiq).  
Xodim masofani o‘zgartirish orqali gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, 
guvoh kabilarga qo‘shimcha ta’sir ko‘rsatishga erishishi mumkin, chunki 
bu bilan sheriklar o‘rtasidagi munosabatlar xususiyati o‘zgaradi
1
. 
Muloqotning psixologik vositalari: