A jiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti

I BOB. BOShLANǵİCh SİNF iqUVChİLARİNİ EKOLOGİK TARBİYaLAShNİNG PeDAGOGİK-PSİXOLOGİK ASOSLARİ

1.1. Boshlanǵich sinf uquvchilariga ekologik ta`lim-tarbiya berishning uziga xos xususiyatlari

Hozirgi davrda ekologiya, jamiyat, inson, tabiat, fan-texnika taraqqiyoti, atrof-muhit va inson salomatligi kabi tushunchalarni uquvchilarga anglatish eng dolzarb muammolardan bulib hisoblanmoqda. Bu muammo, albatta, ma`lum darajada ta`lim-tarbiya jarayonida uz echimini topadi, chunki bularning barchasi umumiy tarzda inson va tabiat munosabatida namoyon bulib, shaxsning ekologik madaniyatini takomillashtirish kabi yirik masalalardan hisoblanadi. Shaxsning ekologik madaniyati-bu tabiatni muhofaza qilish, uning boyliklaridan oqilona foydalanish, ekologik hissiyot, ehtiroslarning shakllanishi, faol hayotiy nuqtai nazarda turish, ekologik bilimga ega bulishdan iboratdir. Ana shu xislatlarga inson faqat tabiat bilan tuǵri munosabatga kirishgandagina ega buladi.

Ma`lumki, tabiat uzining rivojlanishi va xilma-xil kurinishlarida jamiyat hayoti bilan uyǵundir. Hozirgi fan-texnika taraqqiyoti jarayonida insonning tabiat manbalaridan foydalanishida ana shu uyǵunlik buzilmoqda. Unga nisbatan shafqatsizlarcha munosabatda bulinmoqda. Bularning barchasi inson ekologik madaniyatning eng oddiy talablariga javob bermasligidadir.

Inson va tabiat urtasidagi ana shu uyǵunlik, munosabatni buzmaslik uchun jamiyatning barcha a`zolari uylashi, uning oldini olishi, bartaraf qilishi zarur.

Ekologiya va shaxs madaniyati, avvalo, bir-biri bilan uzaro aloqada bulib, ularning umumiy jishatlari kupdir. Madaniyatli kishi tabiat va jamiyat urtasidagi uzaro aloqaning muvozanatini saqlaydi, bu borada boshqalarni ham tuǵri faoliyat kursatishga yullaydi. Kishilirni ma`lum bilimlar, meshnat qilish qoidalari bilan qurollantiradi.

Ekologik madaniyat tarkibiga tabiatni mushofaza qilish, tabiat boyliklaridan foydalanish, ekologik tizimni qaytadan uzgartirish madaniyati kabilar kiradi. Ekologik madaniyat faqat tabiatga zarar keltirmaslikdan iborat emas, balki uning yanada guzallashuvi, gullab yashnashi uchun shissa qushish, tabiatni Xarob etuvchilarga qarshi beayov kurash olib borishdan ham iboratdir.

Ekologik xavfsizlik muammosi allaqachonlar milliy-mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan. Ekologiya hozirgi zamonning keng miqyosdagi keskin ijtimoiy muammolaridan biridir. Uni hal etish barcha xalqlarning manfaatlariga mos bulib, tsivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi kup jihatdan ana shu muammoning hal qilinishiga boǵliqdir.

Darshaqiqat, Xalqaro “Ekosan”, “Soǵlom avlod uchun”, Xayriya jamǵarmalari, respublika yoshlari “Bioekosan” uquv-uslubiy majmuasining tashkil etilishi va “Soǵlom avlod uchun” Ordenining ta`sis qilinishi Uzbekiston Respublikasining “Ta`lim tuǵrisida”gi “Tabiatni mushofaza qilish tuǵrisida” gi, “Jismoniy tarbiya va sport tuǵrisida” gi, “Fuqoralar soǵligini saqlash tuǵrisida”gi qonunlari davlatimizning barkamol insonni shakllantirish soshasidagi ǵamxurligining nishonasidir. Demak, Xar qaysi bola, xonadon va Xar bir jamiyat a`zosiga munosib Sharoit yaratib berish, farzandlarimizning tinch - totuv shayoti, yurtimiz barqarorligini shimoya etish vazifasi Xar doim davlatimiz siyosatining markazida bulib kelmoqda va shunday bulib qoladi. Shuningdek, bugungi kunda uzlikni anglash, milliy ong, milliy ǵururni tarkib toptirish hamda ma`naviy kamolotning mushim ashloqiy, diniy, badiiy-estetik, iqtisodiy, ekologik kabi qirralari yoshlar turmush tarzining negizini tashkil etishiga erishish ta`lim-tarbiya tizimining barcha bosqichlarida dolzarb bulib qolmoqda. Ayniqsa, Xar bir fuqaro, shu jumladan, yoshlarni boshlanǵich sinfdan boshlab ekologik savodxon qilib tarbiyalash, tabiatga meshr-mushabbat, atrof-mushitga ongli ijobiy munosabatni shakllantirish mustaqillik Sharoitida davr talabidir.

Dunyo miqyosida ijtimoiy-siyosiy munosabatlar jadallashib, vaqt va inson omilining ahamiyati oshib borayotgan bir paytda Irta Osiyolik mashshur allomalarning tabiat va jamiyat munosabatlariga oid fikrlari dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Insoniyatning tabiat bilan uyǵunligi, bir butunligi shaqidagi tasavvurlar, uning tabiatga intellektual saloshiyat va ekologik ma`naviyat tamoyillariga asoslangan munosabati Xalq xalqlarining tafakkur tarziga xos siyosiy, shuquqiy, ashloqiy, diniy madaniyatini namoyon qiluvchi insonparvarlik ǵoyalari, ayniqsa, mushimdir. Shu bilan bir qatorda Irta Osiyo allomalari falsafiy meroslaridan munosib urin olgan bu umuminsoniy qadriyatlar, ijtimoiy-ekologik eshtiyojlardan kelib chiqqan sholda dialektik fikrlash nuqtai nazaridan yangilanib, endilikda tabiatga nisbatan ǵayri axloqiy xatti-Xarakatlarga qarshi turish taqozo etilmoqda.

Zero, insonning ijtimoiy-ontologik mohiyati, tabiiy muhitning bugungi kunda olam yaxlitligi inson hayoti va salomatligi manbai bulgani uchun ham asosiy masaladir. Shunga qaramay, inson uzini tabiatning gultoji hisoblab, butun olamning hukmdori sifatida, tabiat qonunlarini mensimasdan, amaliy hatti-harakatlari bilan uz tirikchiligining asosi bulgan tabiatni vayron qilishda davom etmoqda. Natijada tabiat yashash uchun tobora noqulay bulib bormoqda.

Ekologik muammolar biosferada bugungi kundagina kelib chiqmaganligi ma`lum. Shuni ta`kidlash kerakki, tarixda kaynazoy erasining IV antropogen davriga kelib, er yuzida insonning paydo bulishi bilan uning atrof -muhitga zararli ta`siri kuchayadi. İnson va tabiat urtasidagi munosabatlarga putur etkaziladi. Demak, ekologik muammoning paydo bulishi uzoq tarixga ega. Kaynazoy erasining IV antropogen davriga kelib, er yuzida ongli mavjudod insonning paydo bulishi, uning evolyutsiyasi, kishilik jamiyatida uz ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishlab chiqarish qurollarini takomillashuvi natijasida tabiatga ta`sir kuchayib bordi. XX asr oxiriga kelib, tabiat-jamiyat, inson va atrof-muhit tizimi urtasidagi mutanosiblikka putur etdi. Buning asosiy sabablaridan biri aholining ekologik savodsizlik va tabiat qonunlari, biosferadagi ekotizimlar urtasidagi uzaro aloqa va munosabatlarni yaxshi anglamaslik hamda bu qonuniyatlarga amal qilmaslik, ya`ni ekologik madaniyatning pastligidadir. Bu holni sobiq shurolar davrida ma`muriy buyruqbozlik, paxta yakka hokimligi, xujasizlik kurinishlarida kurish mumkin edi.

Bugungi kunga kelib, biosfereda ekologik muvozanat izdan chiqib, butun tirik jismlar hayoti xavf ostida qoldi. Tabiat inson kumagiga muhtoj bulmoqda. Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab, umumbashariy ekologik muammoni hal qilishga asosiy e`tibor qaratildi va bu da`vat Uzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50, 54, 55-moddalarida alohida ta`kidlangan. Chunonchi, “er, er osti boyliklari, suv, usimlik va hayvonat dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir” ( 55-modda). Demak, bu muhim ekologik masalalarni hal qilish uchun milliy dastur asosida yaratilgan «Uzluksiz ekologik ta`lim-tarbiya kontseptsiyasi» ni amalga oshirish, ya`ni aholininig ekologik savodxonlik darajasini rivojlantirish, odamlarda huquqiy ekologik ong va tafakkurni hosil qilish, bu sohada barcha uquv predmetlari bilan bir qatorda, huquqiy ta`lim-tarbiya berishga yunaltirilgan uquv kurslarining ham ekologik ta`lim-tarbiya berish imkoniyatlarini oshirish lozim.

YuNeSKO yoki Birlashgan Millatlar Tashkilotining «İnson tabiatda va tabiat insonda» dasturida uquvchilarga yoshlikdan uzluksiz tarzda ekologik ta`lim-tarbiya berishni ta`minlash lozimligi nazarda tutilgan.

Ekologik tarbiya va madaniyat juda keng ma`noda quyidagilarni uz ichiga oladi:

1. Har bir insonning tabiat uchun javobgarligini oshirish, uni sevishga urgatish;

2. İnsonning tabiatga munosabati ilmiy bilimlarga asoslangan bulishi zarurligi ahamiyatini tushuntirish;

3. Ekologik madaniyat asosida yoshlarni tabiatdan foydalanish va uni saqlash ruhida tarbiyalash;

4. Yoshlarga ekologik boyliklardan ongli ravishda oqilona foydalanishni urgatish;

5. Tabiatdan foydalanish jarayonida ekologik muommolarni tuǵri hal qilish yullarini urgatish.

Ekologik ta`lim-tarbiya berish jarayoni bir nechta bosqichlarga bulinadi.