A jabborov, S. Begmatov, M. Azamova



Download 6,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet40/100
Sana05.08.2021
Hajmi6,73 Mb.
#139116
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   100
Bog'liq
O'zbek musiqasi tarixi Jabbarov

96


BALET
Mavzu rejasi:
1.  0 ‘zbekistonda balet san’atining rivojlanish jarayoni.
2.  Dastlabki  yaratilgan  baletlar,  ulaming  tarixiy  o‘rinlari, 
yutuq va kamchiliklari, janr muammolari.
3.  0 ‘zbek kompozitorlari tomonidan yaratilgan muvaffaqiyatli 
baletlar.
0 ‘zbekiston  kompozitorlarining  balet janriga  qiziqishi  aynan 
urushdan  keyingi  yillarda  ancha  jonlandi28.  Agar  50-yiUarda 
zamonaviy  yoki  ertak  mavzusida  yozilgan  baletlaming  musiqali 
sahna  rivojida epik qissalar  xarakteri ustun turgan  bo‘lsa,  60 -  70- 
yillar  baletlarida, 
shubhasiz, 
50-yillar  oxirida 
boshlangan 
xoreografik  san’atning  umumiy  yuksalishi  bilan  bog‘liq  bo'lgan 
yirik,  dramatik  to‘liq  spektakllar  yaratishga,  keskin,  ko‘pincha 
fojiali  syujetlar  ifodalashga  intilish  seziladi.  Xilma-xil  mavzu  va 
syujetlarda  balet  uchun  an’anaviy  mavzu  bo‘lgan  muhabbat 
mavzusiga oid  (M.Leviyevning  “Suhayl  va  Mehri”,  LAkbarovning 
“Layli va Majnun”, M.Ashrafiyning  “Sevgi tumori”,  G.Mushelning 
“Bibixonim” baletlari), qahramonlik va vatanparvarlik (M.Ashrafiy- 
ning  “Sevgi  va  qilich”  baleti),  ommabop mavzuda  (A.Kozlovskiy- 
ning “Tanovar” baleti) asarlari yaratildi.
Urushdan  keyingi  davr  balet  san’atida  G.Mushelning 
“Raqqosa” baleti katta ahamiyatga molikdir.29
Balet  0 ‘zbekistonning  san’atkor  yoshlariga  bag‘ishlangan. 
Yoshlaming  “katta”  san’atga  chiqishi,  sahnaga  intilishiga  katta 
yoshli avlod, ko‘pincha e’tiroz bilan qarar edi. Balet ssenariysining 
asosiga  ana  shunday  hayotiy  munozara  olingan.  Asar  markazida
18  30-yillar oxiri  40-yittar boshida uchta balet yaratildi;  F.Talning  “Shohida'\  Ye.Brusilovskiyniog “Gulandom” 
va S. Vasilenkoning “Oq biiak” baletlari.
29 Premyerasi  1952-yilning 30-aprelida A.Navoiy nomidagi opera va balet teatrida bo4ib o ‘fdi.
97


dastlab  qishloq  havaskorlik  to'garagining  eng  yaxshi  raqqosasi, 
so‘ng xoreografiya bilim yurtining talabasi Gulnora obrazi turadi.
Allegro
“Raqqosa”ning  musiqiy-xoreografik  kompozitsiyasi  o‘zining 
umumiy xususiyatlarida klassik balet spektakli tuzilishiga tayanadi. 
Buni  kam  voqelilik,  raqs  va pantomima  epizodlarining almashishi, 
yaxlit  kompozitsiyaning  asosi  sifatida  klassik  syuita  va  xalq  raqs 
syuitalari mavjudligida ko'rish mumkin.
Balet  musiqasi  yorug‘  lirik  ohanglarda  ifodalanadi  va  asosan, 
dramatik epizodlardan xolidir. Balet partiturasida yetakchi musiqali 
obraz  boiib,  o‘zbek  xalq  lirik  qo‘shiqlari  “Qal’a  bandi”  va 
“Bo‘lmasa”  vositasida  ifodalangan  Gulnora  obrazi  turadi.  “Raqqo­
sa”  zamonaviy  mazmunda  yozilgan  eng  yuksak  baletlardan  bin 
hisoblanadi.
Balet  spektaklining  o‘zgacha janrini  LAkbarovling  “Layli va 
M ajnun”  baleti tashkil etadi.30 Balet xususiyati, awalambor,  kom­
pozitor Navoiyning mashhur dostonini o‘qishi va undagi  obrazlarni 
ijodiy  talqin  etishiga  bog‘liqdir.  Bir  aktli  balet  doirasida  musiqa 
mazkur  poemaning  aniq  syujetini  emas,  balki  uning  hissiyotli 
mohiyatini: ikki dil sevgisi, bu sevgi sevinchi va baxti, hijron fojiasi 
va  o‘ limni  ifodalaydi. Dunyo  adabiyoti ushbu mazmundagi afsona- 
larning juda ko'piga  ega.  Akbarov  aynan  shu  nuqtayi  nazardan  bu 
abadiy  syujetga yondashadi:  “Layli  va  Majnun” baleti  o‘zbek  ijod- 
kori  musiqasida  aks  ettirilgan  umuminsoniy  afsona  sifatida  qabul 
qilinadi.
30 Premyera  1968-yH 34- noyabrda A N avoiy nomli opera va balet teatrtda bo‘lib o ‘tgaiL
98


“Katta”  syujetli  balet  janriga  60-yillar  oxirida  M.Ashrafiy 
murojaat  qildi.  Uning  “Sevgi  tumori”31  baleti  hind  dramaturgi
B.Gargining  “Soxanni  va  Maxival”  poemasi  asosida  yozilgan.  Bu 
romantik  rivoyat  buxorolik  yigit  Mirzoning  Hindistonga  qilgan 
safari  va  uning  hind  qizi  Soxanniga  bo‘Igan  sevgisi,  sevishganlar 
yo‘Iidagi  to'siqlar va  ularning fojiali  halokati  haqida hikoya qiladi. 
Melodramatik  mazmun,  bosh  qahramonlarning  hayajonga  soluvchi 
taqdiri,  dramaga  fon  bo‘lib  xizmat  qiluvchi  maishiy  sahnalar 
mavjudligi  mazkur  baletni  lirik-maishiy  drama  deb  hisoblash 
imkoniyatini beradi.
“Sevgi  tumori”  uch  parda,  muqaddima  va  xotimasi  bilan  olti 
ko‘rinish,  ko‘p  personaj  va  almashib  turadigan  epizodlardan  tashkil 
topgan.  Baletning  musiqali-xoreografik  dramaturgiyasi  tugallangan 
nomerlar tamoyiliga tayanadi, u uchun qarama-qarshi kuchlaming bir- 
biriga munosabati emas, balki ulami taqqoslash xarakterlidir.
Baletning  musiqiy  tili  o'zbek,  hind,  afg‘on  musiqalariga  xos 
turlicha  kuy  va  ritmik  xususiyatlar  bilan  sug'orilgan.  Spektakl 
yorqin  va  tomoshabinbopligi,  hodisalar  chizmasi  qiziqarliligi  va 
unda  raqs  ruhiyatinmg  hukmronligi  baletni  keng  tomoshabinlar 
olqishiga sazovor bo‘ldi.
1970-yilda  Samarqandning  2500  yillik to‘yiga  G.Mushel  uch 
pardali  “Bibixonim”  baletini  yozdi32.  Ssenariyga  Temuming 
to‘ng‘ich xotini Bibixonimning usta Bahromga boigan sevgisi va bu 
sevgi  fojiali  tugallanishi  haqidagi  rivoyat  asos  qilib  olingan.  Doimo 
lirik obrazlami talqin qiluvchi va rivojlantiruvchi Mushelning baletlari 
qatorida “Bibixonim” baleti ham musiqali ifoda hamda spektakl rivoji 
uyg'unligi nuqtayi nazaridan eng yetuk asardir.
A.Kozlovskiyning uch pardali “Tanovar” baleti romantik janr 
an’analarida  yozilgan33.  Baletning  nomi,  asosan,  ayollar  ijro 
etadigan  qadimiy  o‘zbek  qo‘shig‘i  nomi dan  olingan.  Balet  yosh 
Nurxonning  raqqosa  bo‘lish  orzusida  ota  uyini  tashlab  chiqib 
ketishini hikoya qiladi.  0 ‘zbek qizining yangi hayotga yondashishi, 
uning  san’atga  kirib  kelish  mavzusi  hayotdan  olingan.  Ko'pchilik 
o‘zbek aktrisalarining taqdiri ana shunday bo'lgan.
31  Premyera  1969-yii 2 I-iyunda ANavoiy nomidagi opera va balet teatrida bo‘lib o‘tgan,
32  Ikkinchi  tahrirda  Samarqand  Davlat  opera  va  balet  teatri  tomonidan  sahnalashtirilganida  balet  “Samarqand 
afsonasi’* nomini  oldi.  Premyerasi  1970-yilda Samarqandda bo‘Iib o‘tdi.
33 Premyerasi  1971-yilda  A.Navoiy nom li Opera va balet teatrida b o ‘lib o ‘tdi.
99


M.  Ashrafiyning  “Sevgi  va  qilich34  nomli  yangi  “katta”  uch 
pardali  baletining  yuzaga  kelishiga  kompozitor  tomonidan  avval 
yozilgan  va  boiajak  balet  mavzuiyligini  shakllantirgan  “Temur 
Malik” simfonik poemasi asos bo‘ldi. Ikkala asar ham o‘z xalqining 
Chingizxon  0 ‘rdasiga  qarshi  kurashiga  rahbarlik  qilgan  Xo‘jand 
hokimi  -   mardonavor  lashkarboshiga. bag‘ishlanadi.  Birinchi  bor 
o‘zbek  balet  sahnasida  real  tarixiy  shaxslar  paydo  bo‘ldi, 
qahramonlik mavzusini aks ettirishda ilk tajriba qilindi. Balet san’ati 
xususiyatiga  javoban  asarda  Temur  Malik  obraziga  shoirona  tus 
berilgan:  bosh  syujet  yo‘naiishi  (ikki  qarama-qarshi  kuchlarning 
kurashi)dan  tashqari  sevishganlar  Temur  Malik  va  Zarina  obrazi 
orqali lirik sevgi mavzusi ham kiritilgan.
U.Musayevning “Afsonalar vodiysi” va “To‘maris”  1982-yilda 
Frunze teatrida;  1984-yildan Toshkentda), I.Akbarovning “Navro‘z” 
(G.Izmaylova va R.Farhodiy  librettosi,  1983)  kabi  baletlari  o‘zbek 
balet  san’ati  rivojiga  o‘zining  beqiyos  hissasini  qo‘shdi  deyish 
mumkin.
1980  -  yillardan  boshlab,  balet  janri  shaklan  o‘zgartirishga 
o‘rta  va  to‘ng‘ich  avlod  vakillarining  hissalari  yuqori  bo‘ldi:
S.Yudakovning  “G‘alaba”  (T.Toia  librettosi,  1982),  M.Ashra- 
fiyning  “Rustam  haqida  doston”  (Muqaddima  Ashrafiy  librettosi, 
1984)  va  Rustam  Abdullayevning  “Quyoshga  ta’zim”  (A.Rahimov 
librettosi,  1985)  balet -   oratoriyalari,  Nurilla  Zokirovning  “Xotira 
doirasi”  (O.Melnik  librettosi,  1985,  Chingiz  Aytmatov  asari 
asosida), baletlari bunga misoldir.
Tayanch  so‘zlar:  balet,  musiqa,  libretto,  kompozitor,  teatr, 
orkestr, xoreografiya, baletmeyster.
Mavzu bo‘yicha savollar:
1.  “Balet” so‘zining lug‘aviy ma’nosi.
2.  Balet san’atining vujudga kelishi.
3.  0 ‘zbekistonda  balet  san’atiga  tegishli  dastlabki  muvaffa- 
qiyatsiz baletlar.
4.  0 ‘zbek kompozitorlari tomonidan yaratilgan baletlar.
34  Balet  birinchi  tahrirda “Temur  Malik”  nomi  bilan  1971-yilda  Dushanbeda  qo‘yilgan,  ikkinchi  tahriri esa  1974- 
yilda Toshkentda sahnalashtirilgan.


1.  0 ‘zbekiston  milliy  ensiklopediyasidan  “balet”  atamasini 
batafsil o‘rganish.
2.  “0 ‘zbek  baletlari”  mavzusi  bo'yicha  taqdimot-ma’ruza 
tayyorlash.
3.  Qayta tahrirlarga  duch kelgan baletlar yuzasidan  ma’lumot 
to‘plash.

Download 6,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   100




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish