A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

1-chizma. Auditorlik faoliyatining rivojlanish bosqichlari
Tasdiqlovchi audit tekshirish davomida auditor har bir xo‘jalik muomalasini 
tekshiradi va tasdiqlaydi hamda parallel ravishda hisob registrlarini tuzadi. Hozirda 
esa bu hisob ishlarini qayta tiklash deyiladi. 
Tizimli-orientirlangan audit mijozning ichki nazorat tizimining qay darajada 
ishlayotganligini tekshirishga asoslanadi. Agarda ichki nazorat tizimi oqilona 
tashkil qilingan hamda yaxshi ishlayotgan bo‘lsa, tashqi auditorlar o‘z ishlarini 
tanlab tekshirish hamda alohida ob’ektlarni nazoratdan o‘tkazish bilan cheklanadi. 
Bu esa, albatta, auditorning ish vaqtini hamda audit jarayoniga qilinadigan 
xarajatlarni kamaytiradi. Ammo, auditor bunday tekshiruv o‘tkazishda mijozning 
xo‘jalik faoliyati tizimi samaradorligini har jihatdan baholashi hamda korxonada 
yuz beradigan o‘g‘irlik, firibgarlik holatlarini ham inobatga olishi lozim.
Tavakkalchilikka asoslangan audit tavakkalchilik baland bo‘lgan joyda 
tekshirish vaqtini ko‘proq ajratish hamda past tavakkalchilik bo‘lgan joyda 
Tasdiqlovchi
audit 
Maqsadli sistemali 
audit 
 
Tavakkalchilikka 
asoslangan audit 
Auditorlik faoliyatining rivojlanish 
bosqichlari

---

14 
tekshirishga kam vaqt ajratishga asoslanadi. Bu tekshirish xarajatlarini kamaytirish 
yuzasidan kelib chiqadi.
Auditorlik tekshiruvi iqtisodiy nuqtai nazardan ikki turga bo‘linadi: 
1.
Ichki audit; 
2.
Tashqi audit. 
Ichki audit
– bu xo‘jalik ichida uning faoliyatining samaradorligini 
tekshirish va aniqlashda mustaqil baho berishdir. Ichki audit uchun korxonaning 
o‘zi yoki uning bir bo‘limi – korxona ichidagi nazorat bo‘limi javob beradi. Ichki 
auditning maqsadi – korxona xizmatchilariga o‘zlarining majburiyatlarini a’lo 
darajada bajarishga yordam berishdir. Ichki audit korxonaga tekshirilayotgan 
ob’ektlar haqida aniq tahlil, baholash, tavsiya, maslahat va ma’lumotlarni beradi. 
Ichki auditning vazifalari quyidagilardan iborat: 
-
korxonaning ishiga moliyaviy nazoratni olib borish; 
-
iqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha ichki nazorat tizimi ixtisoslashganligini 
tekshirish; 
-
boshqaruv xodimlarining ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha tahlil qilish; 
-
korxonalarning likvidligi, rentabelligi va ish faoliyatini baholash; 
-
korxona ishini yaxshilash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish. 
Korxonada ichki auditorning bo‘lishi shu korxona uchun foydalidir. 
Tekshirish o‘tkazish usullari tashqi auditnikiga o‘xshash bo‘lib, tekshirish hajmi va 
ob’ekti jihatdan farq qiladi. 
Ichki audit, avvalo, korxonada moddiy boyliklarning saqlanishi va 
foydalanilishi, hisob-kitobning to‘g‘riligi va boshqa ob’ektlarni tekshirishga 
qaratiladi. Ichki auditda, odatda, to‘liq tekshirish o‘tkaziladi.
Ichki audit faoliyatining eng keng tarqalgan turi operatsion auditdir. 
Operatsion audit – bu auditorning resurslardan samarali foydalanish, samarali 
yutuqlarga 
erishish 
maqsadida 
korxonaning 
moliya-xo‘jalik 
faoliyatini 
tekshirishdir. Uning maqsadi – xodimlarning o‘z vazifalarini bajarish va korxona 
rentabelligini oshirishga yordam berishdir. 

---

15 
Ichki auditorlarga ham mustaqillik kerak. Ular axborot to‘plashda korxona 
rahbari tazyiqidan xoli bo‘lishi lozim. 
Ichki auditorlarning mustaqilligi yirik 
turdagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda kuzatuv kengashiga bo’ysunishi 
bilan o’lchansa, kichik biznes sub’ektlarida esa ta’sischilarga bo’ysunish 
darajasi bilan belgilanadi. 
Ichki audit quyidagi shakllarda tuzilishi mumkin: 
-
yillik hisobotni tasdiqlash uchun aksionerlarning umumiy yig‘ilishida har 
yili saylanadigan, doimiy faoliyat ko‘rsatadigan taftish komissiyasi shaklida. Uni 
tuzish zaruriyati korxona Nizomida ko‘rsatiladi. Ko‘p hollarda taftish komissiyasi 
tuzilmay qoladi. 
-
Korxona rahbari tomonidan bevosita tashkil etilgan maxsus ichki audit 
xizmati bo‘limi shaklida; 
-
Auditorlik tashkiloti bilan shartnomaga muvofiq ichki auditni o‘tkazish 
shaklida. 
Agar korxonada ichki audit tashkil etilgan bo‘lsa, tashqi auditor 
ichki audit 
hisobotlaridan
foydalanishi mumkin, 
qachonki ichki auditor ishi samaradorli deb 
tashqi auditor tomonidan baholansa
.Tashqi auditor ishining samaradorligi ichki 
auditor bilan hamkorlik qilsa, ancha ortadi. 
Chunki ichki auditor ishidan 
foydalanish tashqi auditorga hajm darajasida ancha yengillik yaratib 
beradi. 
Shuni ham alohida aytib o’tish lozimki, tashqi auditorlik tashkilotini 
tanlashda ham ichki auditor maslahat olinadi, yoki ichki auditorning 
shaxsan o’zi tomonidan ham taklif berilishi mumkin. 
Har yillik auditorlik tekshiruvi davomida ichki auditor tashqi auditor 
nazorati ostida alohida ishlarni bajarishi mumkin.