353
vaqtida o’tadi va debet 4010-«Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan
schyotlar» va kredit 9010-«Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan
daromadlar»schyoti yozuvi bilan aks ettiriladi. Bunday yozuv soliqqa tortish
maqsadi uchun qanday hisob tartibi - «to’lov bo’yicha» yoki «jo’natish bo’yicha»
qabul qilinganidan qat’iy nazar amalga oshiriladi. Dastlabki hujjat va 4010-
schyotning hisob registri bo’yicha mahsulot jo’natilgan sanani taqqoslash orqali
muomalalarning o’z vaqtida aks ettirilishi nazorat qilinadi.
Agar shartnomada tovarlarga mulkiy huquq o’tishining maxsus tartibi
ko’zda tutilgan bo’lsa, u holda jo’natilgan qiymatliklarga
mulkiy huquq ularni
jo’natish vaqtida emas, balki pul to’lanish vaqtida o’tishi mumkin. Bu holda
jo’natilgan va sotilgan tovarlar uchun xaridorlarning qarzlari ham shunday yozuv
bilan, ammo pul to’lanish vaqtiga aks ettirilishi muhimdir. Bu xaridorlar bilan chet
el valyutasida hisoblashilganida va xaridorlar bilan shartli birliklarda
hisoblashilganda o’ta muhimdir. Chunki muomalalarni aks ettirish sanasiga bog’liq
holda valyuta kursi natijada esa umumiy qarzdorlik, kurs va summa tafovutlari
aniqlanadi.
Muomalalarning hujjat bilan asoslanganligini tekshirish chog’ida
tovar
(mahsulot, ish va xizmat)lar bahosi shakllanishining shartnoma shartlariga
muvofiqligi, hamda QQS summasi va xaridorlarga taqdim qilingan schyotlar
boshqa elementlarining to’g’riligi aniqlanadi. Xaridorlar tomonidan schyotlarni
to’lashning o’z vaqtidaligi va to’liqligi 5110, 5210, 5220, 6310, 7310 schyotlar
bilan boglanadigan ma’lumotlarni taqqoslash va analitik hisob registrlaridagi
yozuvlarni ko’rib chiqish yo’li bilan aniqlanadi.
Veksellar bilan hisob-kitob qilinganida №21
BHMS talablariga muvofiq
4020 -«Olingan veksellar» schyotini yuritish tartibiga rioya qilinishi va
xaridorlarning veksellar bilan ta’minlangan qarzlari analitik hisobining tuzilishiga
qat’iy e’tibor qaratilishi lozim. Bunda xususan, veksellarning to’lov muddati,
banklarda hisobga olinganligi (diskontlangani), o’z vaqtida puli kelib
tushmaganlari alohida tekshirilishi zarur.
354
Shuningdek, olingan veksellar bo’yicha veksel foizlari va QQS aks
ettirilishi, veksel bo’yicha pul mablag’larining kelib tushish chog’ida (tovarlar,
qarama-qarshi talablar) vujudga keladigan majburiyatlar to’g’riligi tekshiriladi.
Tekshiruv jarayonida xaridorlarning muddatlari o’tib ketgan debitor qarzlari
talab qilinganligi va talab qilinmaganligini aniqlab tahlil qilinadi. Debitor qarzlarni
hisobdan o’chirish faktlari bo’yicha auditor ushbu faktlarning asoslanganligi va
to’g’ri aks ettirilganligini aniqlaydi.
Debitor qarzlarning ahvoli va ularni hisobdan o’chirishni tekshirish amallari
shubhali qarzlar bo’yicha rezerv yaratish va undan
foydalanishni tekshirish
amallari bilan kesishadi. Shubhali qarzlar bo’yicha rezervlardan foydalanishning
asosliligini tekshirish debitor qarzlarni hisobdan o’chirish chog’ida ko’rib
chiqiladi.
Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob - kitoblarni tekshirishni boshlashdan
oldin saldo (qoldiq) reestrlarida ko’rsatilgan qoldiqlarning Bosh daftardagi 4010 -
«Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4020- «Olingan
veksellar», 6310- «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar» schyotlari
bo’yicha qoldiqlarga teng kelishini aniqlash zarur. Shuningdek, reestrlarning o’z
vaqtida to’lg’azilishi, buxgalteriyaga topshirilishi va xo’jalikning kassasiga yoki
hisob-kitob schyotiga tushgan to’lovlar haqida belgilar (yozuvlar) mavjudligi
tekshiriladi. Mahsulot, material, ish va xizmatlar realizatsiyasi bo’yicha to’lov
talabnomalarining o’z vaqtida to’lg’azilishi va inkassaga qo’yilishi tekshiriladi.
Qarzlarning vujudga kelish sanalari va to’lov muddati o’tib ketgan summalarini
saldo (qoldiq) reestrlari bo’yicha aniqlash zarur. Ushbu to’lov hujjatlari bo’yicha
qarzlar nihoyatda puxta tekshiriladi. Chunki, amaliyotda xaridorlar va
buyurtmachilarning qarzlari 4010 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan
schyotlar» va 4020- «Olingan veksellar», schyotlarining debetida, to’lovlarning
kelib tushishi esa 6310- «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar»
schyotining kreditida aks ettiriladi, shuningdek mahsulot va materiallar bir xo’jalik
yoki tashkilotga jo’natilib, schyot esa adashib boshqasiga taqdim etilishi hollari
355
ham uchraydi. Buning natijasida noxaq debitor va kreditor qarzlar vujudga keladi.
Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni
tekshirishda korxona
rahbari va bosh buxgalteri tomonidan muddati o’tib ketgan debitor qarzlarni
undirish choralari ko’rilayotganligi aniqlanadi, hisob-kitoblarni o’zaro taqqoslash
va aniqlangan tafovutlarni taqqoslash dalolatnomasi tuzib to’g’rilash, shuningdek
qarzlarni o’zaro surishishga doir ishlarning amalga oshirilayotganligi tekshiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
