A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

Sifatli baholash. 
Nazorat og’ishlari topilganidan keyin ular sifat jihatdan 
ham, miqdoriy jihatdan ham tahlil qilinishi zarur. Auditor quydagilarni aniqlashga 
urinishi lozim: 
1)
Ataylab yoki tasodifiy qilingan layoqatsizliklar bormi;
2)
Tasodifiy bo’lganmi yoki muntazammi; 
3)
Schetlar qoldiqlariga bevosita dollor samarasini berganmi; 
4)
Dollorning moddiy summalarida xatoliklar yuz berishi va aniqlanmay 
qolishi holatlari bolganmi? 
Agar nazoratning layoqatsizligi ataylabdan qilingan sifatida belgilanib 
firibgarlikni ko’rsatishi mumkinligidan auditor anchagina manfatdor. Agar 
layoqatsizlik muntazam bo’lsa, auditor muommoni ajratib qo’yish va mustaqil 
testlashtirishni qisqartirishda ehtiyot bo’lishi lozim. Masalan, agar hamma 
omadsizliklar narx belgilashdagi xatoliklarga va ularning hammasi savdo bo’yicha 
bittasi bilan bog’liq bo’lsa, auditor savdolar bo’yicha o’sha, bitta assatsiyalashgan 
bilan bog’liq hamma operatsiyalarni ko’rib chiqish uchun nazorat testlashtirilishini 
kengaytrishi mumkin. Biroq auditor, qoidaga ko’ra boshqa sohalardagi mustaqil 
testlashtirishni kamaytirishi kerak emas chunki aniqlangan xatolar savdo bo’yicha 

---

247 
bitta assotsiyalanganga ajratilgan o’xshaydi. Tanlovning dalillari tanlovda 
aniqlanmagan boshqa ajratib qo’yilgan layoqatsizliklar ham borligini ma’lum 
qilishi mumkin. 
Ko’pgina nazoratdagi layoqatsizlik bevosita buxgalteriya yozuvlaridagi 
xatoliklarga olib kelmaydi. Sotivchi schetiga to’lash uchun zarur ma’qullashning 
yo’qligi masalan, albatta, schet – fakturalar to’lanmasligi kerakligini bildirmaydi 
shu bilan birga, bu tegishli schet – faktura bo’lishi ham yoki soxta schet – faktura 
bo’lishi ehtimoli ham mavjud. Mustaqil protseduralarga boshqaruv vositalaridagi 
testing aloqasi
Ichki nazorat haqidagi xisobot asosida boshqaruv vositalariga testlardan 
rejalashtirilayotgan 
mustaqil 
protseduralarning 
harakteri, 
muddati 
yoki 
kengaytrilishini 
o’zgartrilishi kerakli 
yo’qlamani
aniqlash 
uchun 
ham 
foydalaniladi. Masalan, agar nazorat testlari mijoz yuklash schetlari berilguncha va 
savdo ro’yxatdan o’tkazilkuniga qadar berilganiga ishonib ehtiyotkor bo’lmasa, 
auditor kesib tashlangan savdoni testlashtirishni kengaytirishni talab qilishi yoki 
balans to’zilgan sanadan oldinroq ro’yxatdan o’tkazilgan sotish (savdo) ga 
e’tiborini qaratish lozim bo’ladi. Agar kreditni ma’qullash to’g’ri ishlamasa auditor 
shubhali qarzlar bo’yicha oqilona rezervlar bor-yo’qligini aniqlash uchun ko’proq 
vaqt sarflashi kerak bo’ladi. Navbatdagi kollektsiyalar va eski yig’ib olinmagan 
qoldiqlar bo’yicha navbatdagi faoliyatni testlashtirish zarur bo’lishi mumkun. 
Umuman agar boshqaruv vositasi samarali ishlamasa auditor ehtimol analitik 
protseduralarga kamroq suyanish va nazoratning layoqatsizlikni aniqlash bilan 
bog’liq schetlr uchun tafsilotlar (detallar) testlariga ko’proq suyanish haqida qaror 
qabul qiladi.
Auditor nazarda tanlov atributlariga asoslanib, samarali ishlamayapti, degan 
xulosaga kelsa u harakat (ta’sir)ning quyidagi muqobil yo’nalishlarini o’tkazish 
mumkun; 

Kampensatsiyalovchi nazorat protseduralari identifikatsiyalashni 
mumkun va testlashtiriladi. Kompencatsiyalanuvchi nazorat protseduralarini 

---

248 
testlashtirish uchun qaror nazoratining faraz qilinadigan samaradorligiga va 
nazorat protseduralarini tekshirish uchun qo’shimcha xarajatlarga bog’liq bo’ladi. 

Katta tanlov qabul qilinishi mumkun 
, 
agar 
auditorda dastlabki tanlov 
reprezentativ bo’lmaganligi haqida faraz qiliishga sabab bo’lmasa ehtimol 
iqtisodiy jihatdan foydali bo’lmaydi. 
Nazorat riski bahosi dastlab rejalashtirilganidan yuqori qilib belgilanishi va 
tabiati, vaqtni tanlash va/yoki bog’liq mustaqil testlar darajasi o’zgarishi mimkun. 
Agar og’ishning ehtimoliy darajasi yuqori chegarasi layoqatsizlikning yo’l 
qo’yiladigan darajasidan o’ta kuchli ortib ketmasa, bu modifikatsiya o’ta 
ahamiyatsiz bo’lishi mumkun. Masalan, agar yuqori chegara 5.4%ni chidash 
mumkun bo’lgan daraja 5% ni tashkil etsa, o’ta kichkina modifikatsiya talab 
qilinadi. 

Auditor nazorat og’ishi harakterini tahlil qiladi va moliyaviy 
xisobotda yuz berishi mumkun bo’lgan xatoliklar va xatoliklarning sabablari kabi 
asoratlarini aniqlaydi va xarakter, vaqtni tanlash va/yoki rejalashtirilgan mustaqil 
testlashtirish darajasini moslashtiradi. 
7-qadam. Tanlab olish jarayonining hamma bosqichlarini hujjatlashtirish 
Avvalgi hamma qadamlar va tanlab olish (tanlov) jarayoni bilan bog’liq 
qarorlar tegishli nazoratni va xulosalarni bir xilda saqlashni ta’minlash uchun 
hujjjatlar bilan rasmiylashtirilishi zarur, (bilmasdan) qilingan xatolar bo’lib 
moliyaaviy xisobotlar yoki xo’jalik operatsiyalari schetlari qoldiqlarida mavjud 
bo’ladi .