6-7-8 LABORATORIYa ISHI Mavzu: Avtomatik boshqarish tizimlaridagi tipik elektirik sxemalarining ishlashini o’rganish va ularni tekshirish 1.Ishni bajarishdan maqsad Avtomatlashtirish sohasida ishlatiladigan tipik elementlarning ishini tekshirish va ularning sxemalarini yig’ish.
-ishga tushirish knopkasi («Pusk») uz-uzini blokirovka qilish xolatini tekshirish:
-zanjirni noto’g’ri ishga tushirishdan saqlash maqsadidagi elektrik sxema vaqt relesini va signalini kontrol qilish sxemasini ishini tekshirish.
2. Bajarilayotgan ish tug’risida umumiy ma’lumot Avtomatika soxasidagi qo’llanadigan elektrik sxemalar bajarilayotgan ishga qarab turli variantlarda yigilishi mumkin. Lekin ish tajribasi shuni ko’rsatadiki, amalda qo’ullanadigan ish sxemalari oddiy va boshqarish uchun qulay bo’lishi kerak.
Sxemaning aloxida qismlari yoki ma’lum bir element buzilib qolishi natijasida sxema ishdan to’xtasa bu xolatlarda avtomatik ravishda ulanadigan tipik sxemalardan foydalanish lozim. Shuning uchun bu aloxida qullash mumkin bo’lgan tipik sxemalar keltiriladi.
Ishga tushirish tugmasini blokirovka qilish yordamida boshqarish:
Ushbu sxema (5-rasm) KMI relesi kontaktlari yordamida asinxron dvigatel elektromagnit va boshqa elementlarni ishga tushirish uchun xizmat qiladi.
Sxema KMI relasi, V1 NN V2 boshkaruv kontaktlari (ishdan tuxtatish va ishga tushirish kontaklaridan) tashkil topgan. Bu elementlar kuya xarakati yordamida ishga tushirilganligi sababli tashki ta’sir tuxtatilganda knopkaning kontakti avvalgi o’z xolatiga qaytadi. Misol uchun V2 knopkasini bosish bilan 3-4 zanjir ko’shiladi, ko’yib yuborilganda 3-4 ajraladi. Shunday qilib, KM1 relesining ishga tushirish uchun V2 knopkasini bosib ushlab turishimiz kerak. Amalda ishga tushirish knopkasi V2 ga paralel xolda relesining qo’ushiluvchi kontakti ulanadi.
Bu kontakt galtakdan V2 knopkasiga boglik bo’lmagan xolda utishini ta’minlaydi. Bu xolatda relening uz-uzini ta’minlash xolati deb yuritiladi. Shu yerda nima oddiy o’tkazgichdan foydalanasa nima bo`ladi, degan savol tugilishi mumkin. Umuman amalda blokirovka qilish qurilmasi operatorni va ta’minlovchi sxema manbaidagi kuchlanish uzgarganda himoya qilish vositasi buzilib xizmat qiladi. Masalan manbidagi kuchlanish uzilib qoladi deb faraz qilaylik. Hamma qurilma va mexanizmlar ishdan to’xtadi. Sxemaning blokirovka qilingan KM1 rele galtagining kontakti uzilib ishdan to’xtaydi. Yana sxemada kuchlanish paydo bo’lsa xech qanday o’zgarish bo’lmaydi, chunki bu xolda 3-4 zanjiri uzilgan bo’lib, uni qayta ishga tushirish uchun operatorning uzi V2 ishga tushirish knopkasini (Pusk) bosish lozim. Bunday blokirovka qilinmagan xolatlarda kuchlanish berilganda elektr qurilmalar va mexanizmlarr uz-uzidan ishga tushib, ulanib qoladi.
Bunda podstantsiya shinalardagi umumiy tok ko’payib ketib avariya 1 xolati kelib chiqishi va ishlayotgan ishchilarga zarar yetkazishi mumkin. Ko’pchilik ishga tushiruvchi rele apparatlarining galtaklari qulanishning uzilish xolatida 0,8 V qiyimatiga moslashtirilgan. Bunda agar kuchlanish normal xolatdan 20% kamaysa rele apparati ishdan tuxtaydi. Notugri ulanish xolatidan ximoya vositasiga ega bulgan reversiv elektrodvigatelni boshkarish sxemasi (6-rasm). Bu sxema reversiv elektrodvigatelni boshqarish uchun muljallangan. Bunga gidroqurilma misol bo’lishi mumkin.
Sxemada elektr yuritma M KM1 va KM2 rele apparatlari va 5 V1. V4 boshqaruv knopkalari ko’rsatilgan. Agar elektr yuritma cho’lgamlarining A, V, S fazalarining o’rni almashtirilsa u o’zining aylanish yo’nalishi o’zgaruvchi Km1, KM2-3 kontaktlari ana shu vazifani bajaradi. Lekin ikkala KM 1 va KM2 relelari ishga tushsa, KM1-3, KM2-3 (6-rasm) kontaktlari manba orqali qiska tutashish hosil buladi. (A, V, S chulgamlari qisqa tutashib qoladi). Bu xolatni yuqotish uchun KM2-2 vva KM 1-2 ajratuvchi kontaktlari orqali blokirovka qilinadi.
Masalan, zatvorni ko’tarish uchun yuritmani ishga tushirish lozim bo’lsin. Buning uchun V2 ishga tushirish knopkasini bosish kerak KM1 relesi 1-2-3-4-5-2 zanjir orqali ulashadi va KM-1 kutuvchi kontakti yordamida ishga tushiruvchi knopka V2 ni blokirovka qiladi.
KM1 relesi ishga tushgach, uzining Km-3 kontakti orqali elektroyuritmani ulaydi va o’z navbatida zatvorni yuqoriga ko’tara boshlaydi. Shu bilan bir vaqtda KM1-2 ajratuvchi kontaktni KM-2 relesini ishga tushiruvchi zanjirini uzadi. Bu xolat V4 knopkasini bosib bu zanjirni tushirishdan saqlaydi.
Elektr yuritmaning aylanishi yunalishini o’zgartirish uchun V1 to’xtatish knopkasini bosish lozim. KM1 relesi ishdan to’xtab, barcha kontaktlar o’zining avvalgi xolatiga qaytadi. Faqat shundan so’ng elektr yuritmani V4 knopkasi orqali teskari yunalishda ishga tushirish mumkin.
Vaqt relesi yordamida tuzilgan boshqaruv sxemasi
Bu sxema (7-rasm) ma’lum vaqt oraligidda ishlaydigan relle apparatini boshqarish uchun xizmat qiladi.
Sxema quyidagicha ishlaydi: V1, V2 knopkalari yordamida KT vaqt relesining KT vaqt relesi ishga tushiriladi. Ishga tushirish knopkasi V2 vaqt relesining KT1 – kontakti orasidan blokirovka qilinadi. Ma’lum vakt utgandan sung KT-2 kontakti qo’shilib, KM magnitli ishga tushirgich zanjirni ulaydi.
