IX. Xalqaro-huquqiy javobgarlik. Amerika Qo‘shma Shtatlarining Tehrondagi diplomatik va konsullik vakillari bo’yicha Xalqaro Sud qarori 1980-yil 24-may
IX. Xalqaro-huquqiy javobgarlik. Amerika Qo‘shma Shtatlarining Tehrondagi diplomatik va konsullik vakillari bo’yicha Xalqaro Sud qarori 1980-yil 24-may. (United States Diplomatic and Consular Staff in Tehran, Judgement, ICJ Reports 1980, p.3)
(A.Umirdinov)
Nizoning vujudga kelishi. Xalqaro hamjamiyatda neft qazib oluvchi davlatlarning o‘rni oshib borishi bilan birgalikda, qora oltin deb nom olgan katta daromad manbaini ko‘zlab, 1970-yillarda juda ham ko‘plab davlatlar neft qazib oluvchi mamlakatlar bilan aloqalarni yaxshilashga urina boshladilar. Xususan, Eron hamda AQSHning o‘zaro aloqalari harbiy sohadan boshlanib, investitsiya, samolyotsozlik, va suv omborlarini qurish kabi sohalargacha yetib bordi. Biroq bu vaqtda ro‘y bergan Erondagi islomiy inqilob ikki davlat o‘rtasidagi aloqalarni boshqa tomonga o‘zgarishiga olib keldi. 1979-yil yanvarida Eron Shohi Pahlaviy Misrga qochib ketgandan so‘ng o‘sha paytda Parijda istiqomat qilayotgan diniy harakat yo‘lboshchisi imom Oyatulloh Humayniy o‘sha yilning fevral oyida Eronga qaytadi. Shu yilning 14-fevralida Tehrondagi AQSH elchixonasiga bir guruh qurollangan harbiy guruhlar hujum uyushtirishadi. Hujum uyushtirilgan paytda, AQSH elchisi bilan qo‘shib hisoblaganda 70 nafar elchixona xodimi ichki hududda bo‘lib, ularning barchasi hibsga olindi. Ushbu vaziyatda Eron hukumati AQSH elchixonasini hujumdan asrab qololmaganini va tezkor choralar ko‘ra olmaganini tan oldi. Shuningdek, voqea sodir bo‘lganidan so‘ng AQSH hukumatidan uzr ham so‘rab, boshqa bunday holatlarning takrorlanmasligi va yetkazilgan zarar qoplanishini bildirdi. Ammo bu vaqtga kelib Tabriz hamda Sherozdagi AQSH konsulliklari ham hujumga uchradi.
1979-yilning 21-oktabrida taxtdan ag‘darilgan Eron shohining AQSHga kirishiga ruxsat berilishi Eronda Amerikaga qarshi kayfiyatni yanada kuchaytirib yubordi. Bundan xavfsiragan AQSH elchixonasi qo‘riqlash tizimi bo‘yicha, Eron hukumatidan yanada e’tiborli bo‘lishini talab qildi va 1-noyabrda qarshi kayfiyatdagi harakatlarga nisbatan Eron hukumati tomonidan elchixona himoyasi borasida choralar ko‘rildi. Biroq 4-noyabrda Tehrondagi Amerika elchixonasiga “Imom siyosatining musulmon izdosh toliblari” (Muslim Student Followers of the Imam’s Policy) guruhi tomonidan harbiy hujum uyushtirildi va elchixona xodimlari asirga olindi. Bu vaqtda AQSHning talab qilishiga qaramay, Eron hukumati yuz bergan voqea bo‘yicha biror-bir chora ko‘rmadi. Bundan tashqari, Tabriz va Sherozdagi AQSH konsullik idoralari ham egallandi. Tehrondagi elchixona vakillarining qamoqqa olinishi va konsullik idoralarini egallanishi Eronning yuqori darajadagi amaldorlari tomonidan ham tan olinishini bildirdi. Bu davrda boshqa davlatlarning elchi va konsullari ham qo‘lga olingan bo‘lishiga qaramay, ular qo‘yib yuborilgan edi.
BMT yuz bergan hodisani Xavfsizlik Kengashi majlisida ko‘rib chiqdi va qatnashchilar bir ovoz bilan elchixona xodimlari qo‘yib yuborilishi uchun ovoz berdilar. Xavfsizlik Kengashi bu holat bo‘yicha 4-dekabr kuni o‘zining 457-sonli rezolyutsiyasini qabul qildi. Shuningdek, 31-dekabr kuni 461-sonli rezolyutsiyani qabul qilib, Eron Rezolyutsiyaga bo‘ysunmagan taqdirda, keyingi yilning 7-yanvarida BMT Nizomining 39-moddasi hamda 41-moddasida belgilangan choralarni ko‘rilishini bildirdi. Tehronga tashrif buyurgan BMTning vakili 6-yanvar kuni Xavfsizlik Kengashiga bayonot bilan chiqib, 20-fevralda amaliy operatsiyani amalga oshiruvchi Kengashning tuzilishi haqida e’lon qildi. 1980-yil 13-yanvarda esa Xavfsizlik Kengashining ovoz berish yo‘li bilan Eronga nisbatan iqtisodiy sanksiyalar qo‘llanilishi qabul qilindi.
AQSH hukumati ham vaziyatga jim qarab turmadi va Xalqaro Sudga da’vo bilan murojaat qilishdan avval, AQSHning ichki hududida Eronga nisbatan bir qancha va bir tomonlama chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Masalan, Erondan neftini import qilishni ta’qiqladi hamda uning mulk ayirboshlashini muzlatib qo‘ydi.
Shundan so‘ng Qo‘shma Shtatlar hukumati 1979-yilning 29-noyabrida Eronga nisbatan Xalqaro Sudga da’vo arizasi bilan murojaat qildi. Eronning harakatlarining noqonuniyligini asoslash maqsadida quyidagi xalqaro huquqiy hujjatlarni keltirdi. Bular: Shartnomalar huquqi to‘g‘risidagi Vena konvensiyasi, Konsullik aloqalari to‘g‘risidagi Vena konvensiyasi, Diplomatik munosabatlar to‘g‘risidagi konvensiya, 1955-yilgi Eron-AQSH shartnomasi va BMT Nizomi. Eron sud protsedurasida umuman qatnashmadi. Shu bilan birgalikda, Xalqaro Sudning mazkur nizoni hal etish bo‘yicha yurisdiksiyasi mavjud emas, degan mazmunidagi xat yuborish bilan kifoyalandi. Ushbu nizoni hal qiluvchi masalalariga kirishdan avval AQSH o‘zining diplomatlarini asirda ushlab turishni bekor qilish va ularni qo‘yib yuborilishi bo‘yicha favqulodda choralar ko‘rishni talab qildi. Bu haqda Xalqaro Sudning buyrug‘i 1979-yil 15-dekabrda e’lon qilindi. Ammo Eron sudning buyrug‘iga bo‘ysunmadi.
Sud muhokamasida BMT Bosh kotibi tomonidan maxsus kengash hech qanday natijaga erisha olmagani va muammo hal etilmagani tasdiqlandi va sud muhokamasi 1980-yil 17-martdan boshlandi. 1980-yil aprel oyida AQSH qo‘shinlari tomonidan asirdagilarni ozod qilish bo‘yicha olib borilgan operatsiya ham muvaffaqiyatsiz tugallandi. AQSH tomonidan BMTning Xavfsizlik Kengashiga taqdim etilgan hujjatda BMT Nizomining 51-moddasi hamda o‘z-o‘zini himoya qilish masalasi haqida gap ketadi. Bu xatdan asosiy maqsad AQSHning Eron tomonidan asirga olingan fuqarolarini ozod qilish, bo‘lgan deb hisoblanadi. Sud muhokamasida, Eron qatnashmaganligi sababli sud Xalqaro Sud nizomining 53-moddasiga asoslanib, sirtdan qaror qabul qildi.
Xalqaro Sud Diplomatik munosabatlar to‘g‘risidagi konvensiya, Konsullik aloqalari to‘g‘risidagi konvensiyalarni nizoni hal etish uchun tatbiq etishni belgilash bilan birgalikda, asirga olinganlar ichida ikki nafar elchixona xodimi bo‘lmagan oddiy fuqarolar ham borligini hisobga olib, Xalqaro Sud 1955-yildagi AQSH-Eron ikkitomonlama shartnomasiga binoan kelib chiqqan nizo yuzasidan o‘z yurisdiksiyasini belgiladi. Sud diplomatik munosabatlar to‘g‘risidagi xalqaro normalar dunyo hamjamiyatida katta o‘rin egallashini alohida e’tiborga olish bilan birgalikda, AQSH tomonidan o‘zboshimchalik bilan amalga oshirilgan asirlarni qutqarish operatsiyasini xalqaro sudlov protsessini mensimaslik sifatida tanqid ostiga olindi. Biroq AQSH tomonidan amalga oshirilgan harakatlar mazkur sud qaroriga ta’sir etmasligini ta’kidlab, quyidagicha qarorga keldi:
a) Eron AQSH bilan o‘zaro aloqalarda ular o‘rtasida tuzilgan shartnomada hamda uzoq yillar davom etib kelgan xalqaro odat huquqi an’analarida belgilangan majburiyatlarini buzdi va buzishda davom etib kelmoqda;
b) Bu majburiyatlarning buzilishi xalqaro huquqda belgilangan Eronning AQSHga nisbatan bo‘lgan davlat javobgarligi (state responsibility)ni yuzaga keltiradi;
c) Eron hukumati 1979-yilning 4-noyabridagi holat hamda undan keyin davom etib kelayotgan vaziyatni o‘z iziga tushirish uchun zudlik bilan barcha chora-tadbirlarni ko‘rishi zarur;
d) AQSHning diplomatalari va tashqi aloqalar bo‘yicha boshqa xodimlari Eronga ushlab turilmasligi lozim;
e) Eron hukumatiga 1979-yilning 4-noyabridan boshlab davom etib kelayotgan holatlar natijasida AQSHga yetkazilgan zarar uchun kompensatsiya to‘lashi lozim;
f) Nizolashayotgan davlatlar o‘zaro kelishuvga erishmasalar, yetkazilgan zararning shakli va qiymati yuzasidan ushbu sud qaror qabul qilish kuchini o‘zida saqlab qoladi.
Xalqaro Sud yuqorida ko‘rsatilgan mazmundagi qarorini 1980-yilning 24-mayida chiqardi. Biroq, Eron bu qarorni ham ijro qilmadi.
