A. I. Umirdinov, A. M. Xakimov xalqaro ommaviy huquq sud amaliyoti o‘quv-uslubiy qo‘llanma (keyslar to‘plami) toshkent – 2018

5. Tailandning tan olmaslik to‘g‘risidagi da’vosining rad etilishi agar 1908-yilda xarita hamda unda ko‘rsatib o‘tilgan chegara chiziqlari Tailand tomonidan qilingan yoki qabul qilinmaganligi haqida qandaydir gumon bo‘lgan taqdirda ham undan keyingi yuz bergan uzviy voqealar rivojini tahlil qiladigan bo‘lsak, Tailandning xaritani qabul qilmaganlik haqidagi shikoyati uning o‘z harakatlari natijasida bekor bo‘ladi deyiladi. Shuningdek, Xalqaro Sud yana Tailand 50 yil mobaynida 1904-yilda qabul qilingan shartnomadan foydalanib kelganligini, Fransiya hamda uning protektorati ostida bo‘lgan Kamboja, Tailand tomonidan xaritaning qabul qilinganligiga ishonch bilan qarab kelgan hamda u tomonidan aynan endi shikoyat bilan chiqilayotganligini qabul qilish murakkab masala ekanligini ta’kidlaydi.
Sud qaroriga sharh
Mazkur ish Preah Vihear ibodatxonasi hamda uning atrofidagi hududlar bo‘yicha kelib chiqqan hududiy nizo bo‘lib, nizolashuvchi tomonlar bo‘lgan Kamboja hamda Tailand o‘rtasida 1904-yilda chegaralarni belgilash to‘g‘risida shartnoma tuzgan edilar. Ushbu shartnomaga asoslanib qo‘shma komissiya tuzilgan edi. Komissiya tomonidan chegaralarni belgilash bo‘yicha rejalar ishlab chiqilib, 1908-yilda chegara bo‘yicha xarita nashr etilgan edi. Ishdagi huquqiy nizo ham aynan mana shu xarita bilan bog‘liq bo‘ldi. Sud xarita qo‘shma komissiyaning faoliyati to‘xtatilganidan keyin Siam hukumatining iltimosiga binoan Fransiyaning tegishli qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilganligi sababli u ishlab chiqilgan paytda uning hech qanday yuridik kuchi bo‘lmagan deb hisobladi.

Nizoda e’tirof etilgan asosiy e’tiroz - xaritada ko‘rsatilgan chegara chizig‘i hamda shartnomada ko‘rsatilgan chegara chiziqlari suv ombori yuzasidan bir-biriga mos kelmaganligiga qaramasdan, Tailand uzoq yillar davomida shikoyat qilmaganligini qanday baholash bilan bog‘liq edi.
Sud Tailandning da’vosi rad qilinishining asosi sifatida sukunat, vaqt, xato kabi umumiy huquq prinsiplariga tayandi. Huquqning umumiy prinsiplari har bir mamlakatning ichki qonunlarida mavjud bo‘lib, umum tan olingan asoslar hisoblanadi. Huquqning umumiy prinsiplari Xalqaro Sud maqomining 38-moddasi 1-qismining c bandiga ko‘ra ko‘rilayotgan nizoni sud qilishning asosi hisoblanadi. Sud, avvalambor, Tailand tomonidan saqlangan sukunatni xaritaga nisbatan rozilik alomati sifatida tahlil qildi, shikoyat qilishi lozim bo‘lgan taraf, shikoyat qilishi mumkin bo‘lgan paytda sukut saqlashi rozilik alomati sifatida ko‘rilishini e’tirof etdi. Shuningdek, sud umumiy voqeliklarni tahlil qilgan holda, tayyorlangan paytda hech qanday yuridik kuchga ega bo‘lmagan xarita Tailandning keyinchalik sukut saqlab kelishi natijasida yuridik kuchga ega bo‘ldi deb tahlil qiladi. Ikkinchidan, sud “precluded” atamasini keltiradi. Bu atama roman-german huquqidagi da’vo muddatining o‘tib ketishiga to‘g‘ri keladi.
Uchinchidan, sud anglo-sakson huquqiy tizimining asoslaridan bo‘lmish “estoppel”, ya’ni avvalgi harakatlariga zid keladigan shikoyat bilan chiqmaslik qoidasiga tayanadi. Biroq sud tomonidan estoppel qoidasi qanday ma’noda qo‘llanilgani, shuningdek protsessual norma yoki moddiy norma sifatida qo‘llanilganini sud qaroridan aniqlab bo‘lmaydi.
To‘rtinchidan, sud tomonlar o‘zlarining harakatlari natijasida xatoni yuzaga keltirgan yoki mazkur xatoni qilishdan qochishlari mumkin bo‘lgan hollarda, shuningdek tomonlar xato yuzaga kelishini oldindan bashorat qilish imkoniyatiga ega bo‘lgan vaziyatlarda xato rozilikni inkor eta olmaydi degan qarorga keldi. Bunday aniq huquqiy qoidaning bir qismi o‘zgartirilgan holda, “Shartnomalar huquqi to‘g‘risida”gi Vena konvensiyasining 48-moddasi 2-qismiga kiritilgan.