A h o L i g e o g r a f I y a s I v a d e m o g r a f I y a a s o s L a r I

Uning fanlar tizimidagi o’rni, boshqa fanlar bilan fanlararo aloqalari. 
Ilmiy manbalarda 
qayd etilishicha, sayyoramiz aholisi milodning boshlarida 252 million kishini tashkil etgan, xolos. 
1000 yilda dunyo aholisining soni 305 millionga, 1500 yilda – 440 millionga yetgan. XIX asrning 
oxirlarida aholi soni 1 milliarddan oshib ketdi. Keyingi bir asr davomida, ya’ni XX asr va XXI asrning 
boshlarida dunyo aholisi juda tez sur’at bilan ko’payib bordi. 1900–1950 yillarda kurrai zamin aholisi 
4
Бўриева М.Р., Тожиева З.Н., Зокиров С.С., Аҳоли географияси ва демография асослари. Ўқув қўлланма. – Т.: 
Тафаккур, 2011. – 159 б
5
Бўриева М.Р., Тожиева З.Н., Зокиров С.С., Аҳоли географияси ва демография асослари. Ўқув қўлланма. – Т.: 
Тафаккур, 2011. – 159 б

---

har yil o’rtacha 0,90 foizdan ko’paygan bo’lsa, 1950–2000 yillarda bu ko’rsatkich 1,75 foizni tashkil 
etdi. Hozirgi davrda (2011 y.) dunyo aholisi 7,0 milliardni tashkil etmoqda. Aholi soni dinamikasidagi 
bunday o’zgarish qator iqtisodiy, ijtimoiy va demografik omillar bilan bog’liq albatta. Ulardan 
asosiylari aholi turmush tarzidagi, ijtimoiy ishlab chiqarishdagi ijobiy o’zgarishlar, o’lim hollarining 
kamayishi va aholi o’rtacha umr ko’rish muddatining oshib borishidir. 
Qayd etilganidek, dunyoni alohida hududlarida aholining ko’payib borishi va uning omillari, 
muammolari o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, ularning yechimi ko’pchilik aholishunos olimlar 
e’tiborini tortdi. Aholining sotsial–iqtisodiy va demografik muammolari bo’yicha qator tadqiqotlar 
olib borildi. Natijada aholi muammolari bilan shug’ullanuvchi fanlar tez sur’atda ko’paydi. Ularga 
falsafa, tarix, sotsiologiya, huquqshunoslik, psixologiya, etnografiya, tibbiyot, biologiya, demografiya, 
ekologiya, iqtisodiy geografiya va aholi geografiyasi kabi fanlar kiradi. Mazkur fanlar tadqiqotlari 
natijalari asosida aholi haqidagi bilimlar tizimi shakllanadi. Darhaqiqat, aholi qator fanlarning 
o’rganish ob’ekti hisoblanadi. Sababi, aholi – bu hayotning ishlab chiqarish va takror barpo bo’lish 
jarayonlarida, tabuy tarixiy ravishda shakllanuvchi va uzluksiz yangilanib turuvchi insonlar birligi, 
kishilik jamiyatining moddiy asosidir. 
Jamiyat taraqqiyotirring har bir bosqichida aholi insonlarning alohida tarixiy birligi sifatida 
namoyonbo’ladi (qadimgi dunyo aholisi, quldorlik, feodalizm tuzum aholisi va h.k.). Bu hol aholining 
ijtimoiy jihatlarini yaqqol ifodalaydi. 
Aholining yana bir umumiy jihati makon bilan tavsiflanadi. Insonlar o’z hayotlarida ma’lum bir 
hududiy, ijtimoiy birlik bilan bog’langandir. Masalan, hududiy birligi – materiklarning aholisi 
(Shimoliy Amerika aholisi, Osiyo aholisi, Yevropa aholisi va h.k.), davlatlar aholisi (AQSh aholisi, 
Rossiya aholisi, O’zbekiston aholisi va h.k.) da ifodalanadi. Ma’lum bir davlat aholisini o’rganganda 
esa, hududiy birlik yana ham mukammallashadi. Masalan, O’zbekiston aholisi uning viloyatlari va 
tumanlari aholisi, shahar va qishloq aholisi birligida ifodalanadi. 
Aholining ijtimoiy birligi esa, ijtimoiy guruhlarda (qabila–urug’, etnik, diniy, siyosiy va h.k.) 
o’z aksini topadi. Shuningdek, ijtimoiy birlik haqida so’z borganda, tarixiy davrlar – vaqt birligi ham 
muhimdir. Masalan, IX–X asrlarda Amir Temur davri aholisi, Buxoro amirligi, Xiva xonligi aholisi va 
h.k. Demak ijtimoiy – vaqt va makon hududiy tadqiqotlarda aholini har qanday vaqt va hudud 
bo’yicha ajratish imkonini beradi. 
Ma’lumki, aholi geografiyasining asosiy ob’ekti – aholi va aholi manzilgohlari, ya’ni 
maskanlaridir. Ana shu nuqtai nazardan aholi geografiyasi aholishunoslik fanlari tizimida o’z o’rniga 
egadir. 
Aholini o’rganishda tadqiqot ob’ekti aholi bo’lgan barcha fanlar o’zaro bog’liq holda bir–
birining tadqiqot natijalariga asoslanib faoliyat ko’rsatadilar. Faqat geograf yoki demograf, iqtisodchi 
yoki sotsiolog «Nima uchun sayyoramizda yoki uning alohida hududlarida aholi ko’payib yoki 
kamayib bormoqda?», «Kelajakda Yer yuzida aholi ko’payishi jarayonida qanday o’zgarishlar 
kutilmoqda?», «Aholining qishloqdan shaharga bo’lgan migratsion oqimini qanday izohlash 
mumkin?» degan savollarga o’zi javob bera oladimi? Agar u o’z ilmiy yondashuv natijalari asosida 
javob bersa ham, javob bir yoqlama bo’lib qoladi. Bunday muammolarni mukammal hal etishda 
aholishunoslik fanlari tizimiga kiruvchi barcha fanlar tadqiqotlari naftjalari va ular asosida shakllangan 
aholishunoslik bilimlar tizimi zarurdir. Mazkur tizimni qliyidagi sxema ko’rinishida ifodalash 
mumkin. 

---