A. D. Kayumov gruntshunoslik

 
2.1-rasm. Gruntning strukturali elementlari orasidagi tutash joylarning 
asosiy turlari: a – fazoviy, b – sementlashgan, v – koagulyatsiyali, g – o„tuvchi 
(nuqtali), d – mexanik. 1 – o„zaro ta‟sirlanuvchi zarrachalar, 2 – bog„langan suvlar, 
3 – sementlashtiruvchi modda. 
 
Fazoviy  tutash  joy  jinsni  tashkil  qiluvchi  zarralar  kristallarining  bevosita  tutash 
joylari yuzasida, faqat bog„langan suvlar bo„lganida va ular orasidagi mustahkam 
kimyoviy  bog„lanish  (2.1,  a  -  rasm)  hosil  bo„lishida  shakllanadi.  Bunday  tutash 
joyga ko„pchilik magmatik, metamorfik va ayrim cho„kindi jinslar (gipslar, tosh va 
kaliy tuzi, kristalli ohaktoshlar va dolomitlar) ega bo„ladi. Magmatik va cho„kindi 
jinslarda fazoviy tutash joyning hosil bo„lishi magmaning sovishi va kristallashuvi 
yoki jinsning kimyoviy cho„kkan moddasining yeg„ilishi bilan bir vaqtda kechadi. 
Metamorfik  jinslarda  fazoviy  tutash  joylar  metamorfizm  jarayonida  qattiq 
komponentlarning  qayta  kristallashuvida  shakllanadi.  Ikkala  holatda  ham  muhim 
fazoviy  tutash  joy  hosil  bo„lishiga  sababchi  omil  bo„lib  yuqori  bosim 
(kristallashuv, gravitatsion, tektonik) va  harorat hisoblanadi. Bunday tutash joylar 
orasida  yuzaga  keladigan  kristalli  jinslarni  uzilishga  mustahkamligining  qiymati, 

---

70
 
 
g„ovakligi 1-3% va kristallar o„lchami 2

r
 =2†3 mm bo„lganda, 5-10 MPa dan ortiq 
bo„ladi.  
Fazoviy  kontaktli  jinslarning  yuqori  mustahkamligidan  tashqari  buzilishi 
mo„rt tavsifli, kam eruvchan (tuzlardan tashqari) va yumshoq bo„lishi kuzatiladi. 
Sementlashgan  tutash  joylar  ham  faqat  bog„langan  suvlar  bo„lganda 
kuzatiladi  va  o„zining  tabiati  bo„yicha  fazoviyga  o„xshash,  ammo  ulardan 
sharoitlari va hosil bo„lish mexanizmi bilan farqlanadi. Bunday turdagi tutash joy 
ko„pchilik  cho„kindi  sementlashgan  jinslar  uchun  tavsifli  bo„ladi.  Sementlashgan 
tutash  joyning  hosil  bo„lishi  jinslarda  diagenez  va  katagenez  jarayonida, 
sirkulyatsiya  bo„layotgan  eritmada  yangi  kristalli  yoki  amorf  fazaning  ajralib 
chiqishi (2.1, b - rasm) hisobiga ro„y beradi. 
Sementlashish  sharoitining  asosiy  shartlaridan  biri  sementlashtiruvchi 
modda  va  dispers  fazaning  zarrasi  yuzasi  orasidagi  kimyoviy  muhitdir.  Bundan 
tashqari  sementlashgan  tutash  joyni shakllanish  jarayonlari  har  xil  fizik-kimyoviy 
omillari  ta‟siri  yig„indisi:  eritmaning  to„yinganlik  miqdori,  jinsning  suv 
o„tkazuvchanligi,  fazalar  orasidagi  erkin  energiyaning  qiymati,  tutash  joyli 
hududda kuchlanishning qiymati bilan nazorat qilinadi. 
Sementlashgan tutash joy mustahkamligi 1 MPa dan kam bo„lmagan miqdor 
bilan baholanadi. 
Koagulyatsion  tutash  joylar  nozik  dispersli  sementlashmagan  gil,  suglinok, 
torf, diatomitlar, bo„rning ayrim turlari kabi jinslarda hosil bo„ladi. Bunday tutash 
joylarda  strukturali  bog„lanishning  hosil  bo„lishi  bog„langan  va  o„tuvchi  turdagi 
suvlar  bo„lganda,  uzoqdan  ta‟sir  qiluvchi  molekulyar,  ayrim  hollarda  – 
elektrostatik  va  magnitli  o„zaro  ta‟sirlar  hisobiga  kechadi.  Koagulyatsiyali  tutash 
joyning  tavsifli  xususiyatini  asosiy  zarralar  orasida  yupqa,  qalinligi  berilgan 
sharoitda  (2.1,  v  -  rasm)  tizim  erkin  energiyasining  minimumiga  mos  keluvchi, 
muvozanatda bo„lgan bog„langan va o„tuvchi suvning bo„lishidir. 
Koagulyatsion va nuqtali tutash joy «bazis-bazis» (2.2-rasm), «skol-skol» va 
«bazis-skol» (2.3-rasm) bo„lishi mumkin. 

---

71
 
 
Hisob  ishlari  koagulyatsion  tutash  joyning  mustahkamligi  nisbatan  katta 
emasligini ko„rsatadi: diametrlari 1 mkm, oraliq masofasi h≈10
-7
 sm bo„lgan ikkita 
aylanali  zarra  uchun birlik tutash  joyidagi  bog„lanish kuchi 10
-8
N  dan  oshmaydi. 
Bunday  zarralardan  iborat  dispers  tizimning  uzilishga  mustahkamligi  ham  10
4
  Pa 
dan  oshmaydi,  bu  hozirgi  zamon  illari  va  yosh  bo„sh  litifitsirlangan  gillarning 
mustahkamligiga mos keladi. 
 
                   a                                                   b